Wstęp: Arting - Portal do Innych Światów?
W krajobrazie polskiego designu, inicjatywa znana jako Projekt Arting zajmuje miejsce szczególne. To znacznie więcej niż tylko konkurs wzornictwa przemysłowego. Zapoczątkowany w 1994 roku w Bielsku-Białej przez Zbigniewa Michniowskiego, ówczesnego dyrektora Galerii Bielskiej BWA, a późniejszego wiceprezydenta miasta, Arting ewoluował w długofalowy projekt kulturalny i edukacyjny. Jego serce bije w rytmie projektowania zrównoważonego, poszukiwania równowagi i dialogu z dziedzictwem, a wszystko to z rosnącym naciskiem na kontekst miejski.
Niniejszy esej proponuje spojrzenie na Projekt Arting przez pryzmat, który może wydawać się nieoczywisty – przez soczewkę polskiej literatury science fiction i fantasy. Nie chodzi tu o dosłowne utożsamienie konkursu z fantastyką, lecz o wykorzystanie bogatego instrumentarium wyobraźni, jakie oferują nam Stanisław Lem, Janusz A. Zajdel, Jacek Dukaj czy Andrzej Sapkowski, do głębszego zrozumienia ambicji i wyzwań stojących przed Artingiem. Futurologiczne wizje i technologiczna krytyka Lema, społeczne dystopie Zajdla, złożone światotwórstwo Dukaja czy Sapkowskiego mariaż folkloru z nowoczesnością dostarczają metafor i ram interpretacyjnych, które rezonują z misją bielskiej inicjatywy.
Projekt Arting, poprzez swoje skupienie na równowadze, dziedzictwie i przyszłości miast, sam w sobie działa niczym projekt spekulatywny. Nie tylko odpowiada na bieżące problemy, ale przede wszystkim prototypuje możliwe scenariusze lepszej rzeczywistości, podobnie jak autorzy fantastyki kreślą mapy potencjalnych światów. Jego funkcją staje się nie tylko rozwiązywanie problemów tu i teraz, ale również eksploracja i proponowanie potencjalnych przyszłości, zwłaszcza w kontekście życia miejskiego, zrównoważonego rozwoju i dziedzictwa kulturowego. Stawianie pytań o przyszłość – „Miasto?”, „Energia Jutra”, „Miasto__szczęśliwe” – zachęcanie do tworzenia projektów koncepcyjnych obok praktycznych oraz dążenie do „wzbudzenia rezonansu i przebudzenia świadomości odbiorcy” jako „inspiracji i zapalnika zmian” – wszystko to upodabnia Arting do praktyki designu spekulatywnego. Podnosi to rangę konkursu z wydarzenia regionalnego do platformy szerszego dialogu kulturowego i społecznego o możliwych ścieżkach rozwoju, analogicznie do roli, jaką często pełni literatura spekulatywna.
W Poszukiwaniu Równowagi: Echa Ekosystemów Sci-Fi
Centralnym punktem filozofii Projektu Arting jest pojęcie „równowagi” (balance). Organizatorzy postrzegają je jako klucz do diagnozy przyczyn destabilizacji współczesnego świata, fundamentalną zasadę działającą na wielu poziomach – od kwantowego po kosmologiczny, od komórki po ekosystem. Konkurs kładzie nacisk na poszukiwanie harmonii w kluczowych obszarach: między technologią a naturą, kulturą a ekonomią, zyskiem a zdrowiem, potrzebą a konsumpcją, informacją a wolnością, wreszcie – między człowiekiem a środowiskiem, twórcą a odbiorcą. Edycje takie jak „Równowaga” (2017) czy „Energia Jutro” (2013) bezpośrednio odzwierciedlały te poszukiwania.
Ta idea równowagi nierozerwalnie łączy się z projektowaniem zrównoważonym, definiowanym jako rozwój zaspokajający potrzeby obecnego pokolenia bez umniejszania szans przyszłych pokoleń na ich zaspokojenie. Arting odwołuje się tu do zasady 4R (Reduce, Reuse, Recycle, Renew – redukuj, użyj ponownie, przetwarzaj, odnawiaj) i koncepcji gospodarki o obiegu zamkniętym (circular economy), gdzie odpady jednego procesu stają się surowcem dla innego.
W tym dążeniu do homeostazy pobrzmiewają echa światów znanych z science fiction. Literatura ta od dekad eksploruje złożone systemy i często kruchą równowagę między ludzkością, technologią a środowiskiem. Przestrogi Stanisława Lema przed niekontrolowanym rozwojem technologii czy konfrontacją z obcą, niezrozumiałą naturą (jak w Solaris czy Niezwyciężonym) stanowią tło, na którym Arting próbuje projektować ścieżki unikające Lemowskich pułapek. Projekty zgłaszane na konkurs wpisują się w nurt eco sci-fi, starając się budować wizje zrównoważonej przyszłości i zapobiegać scenariuszom ekologicznej katastrofy, tak często obecnym w tym gatunku. Napięcie między utopijnymi aspiracjami a dystopijną groźbą, charakterystyczne dla fantastyki naukowej, odzwierciedla fundamentalne wyzwanie Artingu: jak osiągnąć postęp (technologiczny, ekonomiczny) bez generowania negatywnych konsekwencji (degradacji środowiska, nierówności społecznych).
Nacisk Artingu na równowagę to coś więcej niż tylko naprawianie istniejących problemów. To forma prewencyjnego „światotwórstwa”, próba zaprojektowania systemów odpornych na przyszłe wstrząsy, które unikną katastrofalnych zaburzeń równowagi, tak sugestywnie opisywanych w fantastyce. Wskazuje na to sama definicja zrównoważonego rozwoju, explicitnie odwołująca się do przyszłych pokoleń. Skupienie na balansowaniu wieloma, często sprzecznymi, czynnikami (jak zysk i zdrowie, technologia i natura) jest z natury projektowaniem systemów odpornych, zdolnych wytrzymać przyszłe presje. To odróżnia Arting od czysto reaktywnego rozwiązywania problemów, pozycjonując go jako działanie proaktywne – podobnie jak autorzy budujący światy z wewnętrznymi regułami i konsekwencjami, by badać potencjalne ścieżki rozwoju społeczeństw.
Dziedzictwo jako Hipernapęd: Splatając Przeszłość z Przyszłością
Kolejnym filarem Projektu Arting jest głębokie zanurzenie w dziedzictwie. Edycja „Dziedzictwo” z 2020 roku oraz koncepcja „Projektowania Alternatywnego”, rozwijana we współpracy z Akademią Sztuk Pięknych w Krakowie, podkreślają znaczenie polskiego dziedzictwa kulturowego, lokalnych tradycji rzemieślniczych (jak wikliniarstwo czy tradycje beskidzkie) oraz bezpośredniej współpracy z rzemieślnikami. Celem jest nie tylko inspiracja, ale i ochrona ginących umiejętności.
Tradycyjne rzemiosło często samo w sobie ucieleśnia zasady zrównoważonego rozwoju: wykorzystanie lokalnych, naturalnych materiałów, nacisk na trwałość i możliwość naprawy, produkcja na małą skalę. To podejście rezonuje z wątkami obecnymi w literaturze fantasy i science fiction. W fantasy często spotykamy motyw odnajdywania mocy lub rozwiązań w starożytnej wiedzy, zapomnianych technikach czy artefaktach przeszłości – niczym odkrywanie na nowo dawnych metod kowalskich czy odczytywanie starych run. Zaangażowanie Artingu w rzemiosło przypomina poszukiwanie mądrości u „starszyzny” – mistrzów rzemiosła. Z kolei w science fiction, szczególnie w narracjach postapokaliptycznych, ludzkość nierzadko musi powrócić do prostszych, bardziej odpornych technologii po upadku złożonych systemów. Estetyka retrofuturyzmu czy steampunku również łączy dawne rzemiosło z wizjami przyszłości. „Projektowanie Alternatywne” Artingu eksploruje właśnie takie alternatywne ścieżki technologiczne, gdzie przeszłość staje się budulcem przyszłości.
Projekt Arting traktuje dziedzictwo nie jako relikt przeszłości czy źródło nostalgii, ale jako potencjalny „kod źródłowy” dla przyszłej odporności. Identyfikuje w tradycyjnych praktykach rzemieślniczych sprawdzone, zrównoważone rozwiązania, które mogą stanowić przeciwwagę dla potencjalnej kruchości hipernowoczesnych systemów. Świadczy o tym explicitny cel „Projektowania Alternatywnego” – eksploracja produkcji poza wielkoskalowym przemysłem, skupienie na metodach niskonakładowych. Warsztaty mają na celu empiryczny kontakt z technologiami rzemieślniczymi, zrozumienie możliwości i ograniczeń materiałów, co sugeruje naukę fundamentalnych zasad, a nie tylko powierzchowną estetyzację. Skupienie na rzemiosłach „zagrożonych wyginięciem” wskazuje na wartość różnorodności wiedzy i umiejętności, analogicznie do ochrony bioróżnorodności dla przyszłej adaptacji. To podejście, kontrastujące z czysto technologicznym czy rynkowym napędem innowacji, sugeruje, że dziedzictwo oferuje alternatywne, potencjalnie bardziej wytrzymałe, rozwiązania.
Miasta Jutra: Urbanistyczne Wizje Projektu Arting
Tematyka miejska stała się wyraźnym nurtem w ewolucji Projektu Arting, co widać w hasłach kolejnych edycji: „Miejsce, w którym żyjemy” (2015), „Miasto?” (2022), „Miasto__szczęśliwe” (2024). Celem stało się wykorzystanie myślenia projektowego (design thinking) dla rozwoju urbanistycznego, ze szczególnym uwzględnieniem Bielska-Białej.
Konkretne projekty ilustrują to podejście. PIXEL Playground to przykład interaktywnego mebla miejskiego, który generuje energię podczas zabawy dzieci, łącząc technologię, edukację i zrównoważony rozwój w przestrzeni publicznej. Redesign tymczasowego dworca autobusowego w Cieszynie pokazał, jak user-centered design i proste, niskokosztowe rozwiązania mogą znacząco poprawić doświadczenie miejskie, kładąc nacisk na komunikację i ludzką skalę. Zwycięski projekt z edycji 2024, „Klimczok 2.0”, proponuje modernizację istniejącego budynku handlowego, wpisując się w ideę adaptacyjnego ponownego wykorzystania i rewitalizacji miejskiej. Z kolei „Projekt 11.11” to eksperyment w skali mikro, próba ożywienia konkretnej ulicy w Bielsku-Białej poprzez partycypacyjne działania projektowe.
Te miejskie wizje Artingu naturalnie korespondują z obrazami miast w science fiction – od utopijnych ekotopii i harmonijnych społeczności po dystopijne molochy, zanieczyszczone, przeludnione, objęte totalną inwigilacją, w których specjalizował się Janusz A. Zajdel. Arting, stawiając czoła realnym wyzwaniom urbanistycznym, dąży do realizacji tych pierwszych scenariuszy. Temat „Miasta szczęśliwego” nawiązuje do fantastycznych eksploracji społecznego dobrostanu, kontroli i inżynierii szczęścia (jak w Nowym wspaniałym świecie Huxleya), jednak Arting poszukuje autentycznego dobrostanu osiąganego przez świadome projektowanie. Projekty takie jak PIXEL Playground dotykają koncepcji smart city, integrując technologię z tkanką miejską, ale z naciskiem na ludzkie doświadczenie i zrównoważony rozwój, a nie tylko na efektywność – co stanowi kontrapunkt dla krytyki odhumanizowanej technologii i inwigilacji, często obecnej w sci-fi.
Ewolucja Tematów Miejskich w Projekcie Arting
| Rok | Hasło przewodnie | Kontekst i Związek z Miastem |
| 2015 | Miejsce, w którym żyjemy | Pierwsze wyraźne skupienie na najbliższym otoczeniu, przestrzeni życia. |
| 2017 | Równowaga | Chociaż nie bezpośrednio o mieście, równowaga jest kluczowa dla zrównoważonego rozwoju miast. |
| 2020 | Dziedzictwo | Połączone z Projektowaniem Alternatywnym, eksploruje lokalne zasoby i tradycje jako fundament dla przyszłości (w tym miast). |
| 2022 | Miasto? | Bezpośrednie pytanie o naturę i przyszłość miasta, zachęta do refleksji i projektowania. |
| 2023 | Projekt 11.11 (działanie towarzyszące) | Mikrointerwencja w konkretną przestrzeń miejską (ulica 11 Listopada w Bielsku-Białej), testowanie partycypacji. |
| 2024 | Miasto__szczęśliwe | Koncentracja na subiektywnym odczuciu dobrostanu mieszkańców jako celu projektowania miejskiego. |
| 2024 | Klimczok 2.0 (projekt zwycięski) | Projekt adaptacji istniejącego budynku, przykład rewitalizacji i zrównoważonego rozwoju w tkance miejskiej. |
| --- | Redesign dworca PKS Cieszyn (działanie warsztatowe) | Praktyczne zastosowanie design thinking w rozwiązywaniu problemów konkretnej przestrzeni miejskiej (user-centered design). |
Zakończenie: Arting jako Spekulatywny Interfejs
Projekt Arting, analizowany przez pryzmat polskiej fantastyki, ujawnia się jako inicjatywa o ambicjach wykraczających poza zwykły konkurs projektowy. Dążenie do równowagi, eksploracja dziedzictwa jako zasobu dla przyszłości oraz koncentracja na projektowaniu lepszych miast czynią z Artingu rodzaj żywego laboratorium designu spekulatywnego. Podobnie jak literatura science fiction i fantasy, Arting nie tylko diagnozuje problemy, ale przede wszystkim proponuje wizje, stawia pytania i prototypuje możliwe przyszłości.
Niezależnie od tego, czy projektanci Artingu świadomie czerpią z Lemowskiej futurologii, Zajdlowskich dystopii czy Sapkowskiego splatania tradycji z nowoczesnością, ich praca rezonuje z duchem polskiej fantastyki. Arting staje się interfejsem – między teraźniejszością a przyszłością, między lokalnym dziedzictwem a globalnymi wyzwaniami, między konkretnymi problemami a utopijnymi aspiracjami. Poprzez swoje działania edukacyjne, wystawy i sam konkurs, buduje pomosty i inspiruje do myślenia o tym, jak możemy projektować bardziej zrównoważony, sprawiedliwy i – ośmielmy się powiedzieć, używając języka fantastyki – bardziej magiczny świat. To właśnie w tym potencjale kreowania alternatyw leży jego największa siła – nie tylko dla Bielska-Białej, ale dla szerokiej debaty o przyszłości.