Panika czy postęp? Dekodowanie niepokojów Ars Electronica 2025

5 wrzesień 2025|Mateusz Graś

Czego Ars Electronica Uczy Nas o Projektowaniu Jutra?

Wprowadzenie: Diagnoza teraźniejszości

Żyjemy w stanie cichej, ambientowej paniki. To nie jest ostry krzyk, lecz niski, uporczywy szum wszechobecnej niepewności w cieniu licznych kryzysów.^[1] Od niestabilności politycznej i gwałtownego rozwoju sztucznej inteligencji po eskalację zagrożenia klimatycznego – to nie seria odrębnych problemów, ale wszechobecny stan psychiczny, niska gorączka zbiorowej świadomości. W tym właśnie klimacie festiwal Ars Electronica, odbywający się w austriackim Linzu, przestaje być tylko wydarzeniem kulturalnym. Staje się instrumentem diagnostycznym – miejscem, w którym sztuka, technologia i społeczeństwo spotykają się, by zmierzyć temperaturę czasów.^[2] Od ponad czterech dekad pełni on funkcję laboratorium przyszłych koncepcji, swoistego sejsmografu rejestrującego drgania na styku ludzkiej kreatywności i technologicznych przełomów.^[3]

Ten esej stawia tezę, że Ars Electronica 2025 jest ambitną próbą sformułowania, czym jest „cyfrowy układ odpornościowy”, do którego stworzenia wzywa dyrektor artystyczny Gerfried Stocker.^[2] Nie jest to technologiczne remedium, lecz zestaw kultywowanych ludzkich i artystycznych zdolności: umiejętność rozpoznawania zagrożeń systemowych poprzez nowe formy percepcji, mądrość czerpania z kulturowej pamięci jako źródła odporności oraz odwaga do podjęcia aktywnej odpowiedzi poprzez nowe formy zbiorowego działania. Festiwal stawia pytanie: „PANIKA – tak/nie?” ^[1] i nie udziela prostej, binarnej odpowiedzi, lecz przedstawia złożoną receptę na budowanie tej kluczowej, kulturowej odporności.

I. Migoczący sygnał miasta: Panika na cyfrowej skórze

Fundamentalnym krokiem w budowaniu tej odporności jest zmiana perspektywy, którą proponuje inicjatywa „Beyond the Screens, City Digital Skin Art Festival (CDSA)”.^[3]^[4]^[5] Stanowi ona głębokie przewartościowanie naszej relacji z cyfrową informacją i przestrzenią publiczną. Sztuka zostaje wyprowadzona z izolujących ram osobistego ekranu – czarnego lustra smartfona, w którym potęguje się indywidualny niepokój – i rzutowana na wspólną „cyfrową skórę” miasta.^[6]^[7] To, co było prywatnym doświadczeniem doomscrollingu, staje się publicznym, ambientowym i wspólnym przeżyciem. Architektura miasta przeistacza się w płótno dla naszej zbiorowej podświadomości.

W tym ujęciu miasto staje się systemem nerwowym. Dzieła prezentowane w ramach CDSA opisywane są jako „cichsza, ambientowa panika – taka, która narasta po cichu w infrastrukturach, panoramach miast i ekosystemach”.^[7] Fasady medialne i monumentalne ekrany miejskie zmieniają swoje przeznaczenie. Nie służą już tylko reklamie, ale stają się „strefami wizualizacji ekologii” ^[6], czyniąc abstrakcyjne zagrożenia, takie jak zmiany klimatyczne, „namacalnymi, widzialnymi i doświadczalnymi w przestrzeni publicznej”.^[6] Analiza ta czerpie z teorii miejskiego HCI (Human-Computer Interaction), postrzegając te interwencje jako nowe typy interfejsów miejskich, które kształtują przestrzeń społeczną i zbiorowe doświadczenie.^[8]^[9]

Współpraca z takimi instytucjami jak China Academy of Art, Bauhaus-Universität Weimar i Nanyang Technological University Singapore ^[5]^[7] podkreśla globalny, interdyscyplinarny wysiłek na rzecz opracowania nowego języka wizualnego dla naszych kryzysów systemowych. Dzieła sztuki, „monumentalne w formie, powściągliwe w rytmie, pilne w przesłaniu” ^[7], nie oferują gotowych rozwiązań. Zamiast tego „zatrzymują świat na tyle długo, byśmy mogli go poczuć” ^[7] – jego kruchość, pęd i niewypowiedziane pytania. Stają się migoczącym światłem ostrzegawczym miasta, sygnałem płynącym z wnętrza systemu. Łączy się to z teoriami post-ekranowej, ucieleśnionej interakcji, w której komputeryzacja rozpuszcza się w otoczeniu, a interakcja staje się bardziej naturalna i wielozmysłowa.^[10]^[11] W ten sposób realizuje się pierwsza funkcja „cyfrowego układu odpornościowego”: rozpoznanie patogenu.

II. Duch w maszynie: Technologia jako pamięć i wskrzeszenie

Od rozległego miejskiego płótna przechodzimy do pojedynczego, ikonicznego miejsca kulturowej traumy i odporności: katedry Notre-Dame w Paryżu. Projekt „Notre-Dame Immersive” w przestrzeni Deep Space 8K ^[12] staje się głównym studium przypadku w dziedzinie filozofii cyfrowej ochrony dziedzictwa.^[13]^[14]^[15]^[16]^[17] Jego fundamentem jest chmura punktów z 2010 roku, stworzona na podstawie skanów laserowych przez historyka sztuki Andrew Tallona – cyfrowy duch katedry w stanie sprzed pożaru w 2019 roku.^[13] To nie jest zwykła dokumentacja; to forma technologicznego wskrzeszenia.

Projekt ten stawia fundamentalne pytania: czym jest autentyczność, gdy święte miejsce zostaje odbudowane na podstawie danych? Jak immersyjne, stereoskopowe doświadczenie 3D ^[12] zmienia naszą relację z historią i stratą? Odpowiedzi na nie wpisują się w szerszą dyskusję na temat dziedzictwa cyfrowego, w której technologia staje się niezbędna do ochrony kultury przed fizycznym zniszczeniem, czy to w wyniku wypadku, czy konfliktu.^[18]^[19]^[20] Współpraca z firmami Iconem i Histovery w celu animacji pożaru i procesu odbudowy przekształca technologię ze statycznego archiwum w narzędzie narracyjne.^[13] Takie projekty stają się kluczowe dla naszej pamięci kulturowej, tworząc nowy rodzaj zapisu historycznego, który jest jednocześnie hiper-szczegółowy i głęboko doświadczalny. To funkcja „pamięci” układu odpornościowego, przechowująca wzorzec tego, co było, i historię jego odzyskania, dostarczając „przeciwciał” kulturowej odporności. Wyzwania związane z cyfrową konserwacją – starzenie się technologii, integralność danych i potrzeba ciągłej kurateli – są wpisane w tę nową, złożoną rzeczywistość.^[21]^[22]^[23]

Ars Electronica ukazuje technologię jako narzędzie do zmagania się z czasem w dwóch przeciwstawnych, lecz uzupełniających się kierunkach. Z jednej strony mamy „cyfrowe wskrzeszenie” – spojrzenie w przeszłość w celu zachowania lub odtworzenia tego, co utracone, jak w przypadku Notre-Dame. Z drugiej strony festiwal prezentuje „cyfrowe wróżbiarstwo” – spojrzenie w przyszłość w celu wizualizacji i zrozumienia nadchodzących zagrożeń, co widać w wystawie „Connected Earth”. Te same fundamentalne technologie – przechwytywanie danych, wizualizacja, immersyjne środowiska – są wykorzystywane zarówno do celów kryminalistycznych, jak i predykcyjnych. Ta dwoistość jest kluczowa dla budowania odpornego „cyfrowego układu odpornościowego”, który wymaga zarówno pamięci o przeszłych wyzwaniach, jak i zdolności przewidywania nowych.

III. Splątana sieć: Artykulacja połączonej Ziemi

Od pojedynczego zabytku kultury, jakim jest Notre-Dame, festiwal poszerza perspektywę na cały ekosystem planetarny, koncentrując się na wystawie „Connected Earth”.^[24]^[25] Jej głównym założeniem jest teza, że „wszystko na ziemi jest połączone” ^[24], a celem – pomoc w „rozwijaniu empatii dla naszej planety”.^[26] Kluczowym wyzwaniem kryzysu klimatycznego jest jego skala i abstrakcyjność. Artyści biorący udział w wystawie stawiają czoła temu wyzwaniu, przekładając przytłaczające dane naukowe na trzewne, emocjonalne doświadczenia.

Przykłady takich działań są uderzające. Praca Beatie Wolfe „From Green to Red” wizualizuje 800 000 lat danych NASA dotyczących stężenia CO₂, czyniąc geologiczny czas ludzkiego wpływu zrozumiałym.^[25] Z kolei immersyjna instalacja Dorotei Dolinšek „Ex.A.R.U.” spekuluje na temat przyszłości, w której brakuje powietrza, zmuszając do konfrontacji z naszą biologiczną zależnością od środowiska.^[25] Natomiast dzieło Alexandry Daisy Ginsberg „Pollinator Pathmaker”, zaprojektowane z perspektywy owadów zapylających, radykalnie przesuwa ludzką perspektywę z antropocentrycznej na ekologiczną.^[25]

Te projekty są przedstawiane jako bezpośrednia kontrstrategia dla paraliżu wywołanego paniką. Poprzez budowanie odczuwalnego poczucia wzajemnych powiązań, mają na celu przeprowadzenie odbiorcy ze stanu bezsilnego niepokoju do stanu „znaczącej zmiany”.^[25] Wystawa pokazuje, jak „kultura odgrywa kluczową rolę w przyspieszaniu odpowiedzi na kryzys klimatyczny”.^[25] Uzupełniają ją warsztaty i wydarzenia promujące praktyczne zaangażowanie w naukę o klimacie i zrównoważony rozwój.^[27]^[28]

IV. Sztuka pozostania człowiekiem: Opór w epoce algorytmów

Festiwal eksploruje również temat „Demokracja w działaniu, czyli sztuka oporu”, proponując rozszerzoną definicję sztuki politycznej.^[29]^[30] Nie chodzi tu tylko o protest, ale o budowanie obywatelskiej i poznawczej infrastruktury dla odpornej demokracji. Analiza skupia się na projektach, które tworzą środowiska do nauki przez doświadczenie. „Playing Democracy 2.0” to gigantyczna gra w Ponga, w której gracze mogą przepisywać zasady, przekształcając grę w namacalną metaforę kruchości i plastyczności systemów demokratycznych.^[30] „Investigation Lab” to praktyczne warsztaty uczące obywateli demaskowania fałszywych wiadomości i stosowania strategii śledczych, bezpośrednio budujące umiejętności potrzebne „cyfrowemu układowi odpornościowemu”.^[30] Z kolei „Flood the Zone with Courage” to seria krótkich, performatywnych interwencji w przestrzeni publicznej, które przekształcają codzienne życie w „miejsce obywatelskiej wyobraźni” i ucieleśnionego protestu.^[30]^[31]

W tym miejscu esej osiąga swoją najgłębszą syntezę. Prawdziwy opór, w ujęciu festiwalu, nie ogranicza się do współczesnej polityki. Musi obejmować dekolonizację historii, duchowości i samej technologii. Praca Fabioli Jean-Louis „Waters of the Abyss”, prezentowana przez Ars Electronica ^[4], jest tego doskonałym przykładem. Badając historię Haiti, duchowość Vodou i stawiając pytanie „Co leży w centrum wolności Czarnych?” ^[32], artystka używa sztuki jako narzędzia duchowej i historycznej naprawy. Wykorzystanie przez nią papieru do „odbudowywania i przekształcania starych narracji” ^[32] jest potężną metaforą tego procesu. Czerpiąc z badań akademickich, można również dostrzec, jak rdzenni artyści wykorzystują nowe media (kody QR na foczej skórze, machinima, AR) do odzyskiwania narracji, ochrony dziedzictwa i wizualizowania „rdzennej przyszłości”.^[33] Działania te fundamentalnie podważają kolonialne podstawy wielu technologii i tropów science-fiction, oferując kluczową „korektę”.^[33]

W ten sposób Ars Electronica kuratoruje kontinuum oporu, argumentując, że warsztaty z zakresu umiejętności korzystania z mediów i dekolonialne praktyki artystyczne nie są odrębnymi działaniami, ale fundamentalnie powiązanymi elementami tej samej walki. Zwalczanie dezinformacji dzisiaj jest nierozerwalnie związane z historyczną walką przeciwko wymazywaniu całych kultur i systemów wiedzy. Zdrowy „cyfrowy układ odpornościowy” musi być w stanie zwalczać zarówno ostre, współczesne infekcje (fake news), jak i przewlekłe, historyczne choroby (narracje kolonialne). Walka o prawdę to długoterminowy, wielopokoleniowy projekt naprawy.

Wnioski: Poza paniką, w stronę obecności

Ostatecznym antidotum na panikę nie jest spokój, lecz obecność – stan krytycznej, ucieleśnionej i połączonej świadomości. Miejskie ekrany uobecniają nas we wspólnym środowisku. Cyfrowe duchy dziedzictwa uobecniają nas w naszej historii. Sztuka ekologiczna uobecnia nas w naszej planetarnej sieci powiązań. Sztuka oporu uobecnia nas w naszej obywatelskiej sile i odpowiedzialności.

Festiwal nie udziela łatwej odpowiedzi na pytanie „PANIKA – tak/nie?”. Zamiast tego, przekształca je. Wybór nie leży między panikowaniem a niepanikowaniem. Wybór leży między paniką, która paraliżuje i izoluje, a paniką, która jest metabolizowana przez sztukę, technologię i zbiorowe działanie w katalizator głębokiej zmiany. Ars Electronica opowiada się za tą drugą opcją, oferując nie mapę drogową do utopijnej przyszłości, ale narzędzia do budowania kulturowej odporności potrzebnej do przetrwania w tej, w której już jesteśmy.