Miasto jako mózg: Poznanie rozproszone w przestrzeni miejskiej

Stoisz na rogu ulicy, zanurzony w pulsującym krwiobiegu miasta. Samochody przepływają przez wielopoziomowe skrzyżowanie w skomplikowanym, lecz płynnym balecie, którego choreografia wydaje się niemożliwa do zaplanowania. W dole, w gardle stacji metra, tłumy wlewają się i wylewają z wagonów w rytmie podyktowanym niewidzialnym taktem. Na targu po drugiej stronie ulicy setki rąk wymieniają towary i pieniądze, a kakofonia głosów splata się w spójną całość handlu. Każdy uczestnik tego spektaklu – kierowca, pasażer, sprzedawca – jest pojedynczym neuronem w rozległej, myślącej tkance. Każdy podejmuje lokalne decyzje, kierując się fragmentaryczną wiedzą, a jednak z tej pozornej anarchii wyłania się porządek na zdumiewającą skalę.

To doświadczenie rodzi fundamentalne pytanie, które od dawna nurtuje kognitywistykę: gdzie rezyduje inteligencja koordynująca tę oszałamiającą złożoność? Z pewnością nie mieści się ona w czaszce żadnego pojedynczego kierowcy, planisty miejskiego czy przechodnia. Tradycyjne modele poznania, które traktują umysł jako odizolowany procesor zamknięty w "kadzi z mózgiem", okazują się tu bezradne.1 Błędnie przypisują one właściwości całego złożonego systemu pojedynczym umysłom, które w nim uczestniczą.

Aby zrozumieć miasto, musimy porzucić tę perspektywę. Niniejszy esej proponuje tezę, że miasto samo w sobie jest systemem poznawczym. Jego inteligencja nie jest zlokalizowana, lecz rozproszona. Aby ją pojąć, musimy przyjąć ramy teoretyczne poznania rozproszonego (DCog), których pionierem był Edwin Hutchins. Teoria ta przesuwa jednostkę analizy z pojedynczego mózgu na cały system społeczno-kulturowo-techniczny.1 Miasto nie jest

jak mózg; w sensie funkcjonalnym, ono jest mózgiem – systemem, który pamięta, przetwarza informacje, uczy się i rozwiązuje problemy na skalę przekraczającą możliwości jego poszczególnych ludzkich komponentów. Wyruszymy w podróż, która rozpocznie się od fundamentalnej analogii zespołu nawigacyjnego na okręcie wojennym, poprowadzi nas przez fizyczną strukturę miasta jako architektury poznawczej, ukaże jego dynamiczną, emergentną inteligencję, a zakończy się na wizji jego przyszłości jako cyfrowo wzmocnionego "miasta kognitywnego".

Część I: Poznanie w dziczy – z mostka kapitańskiego na ulice miasta

1.1 Fundamentalna przypowieść: Nawigator Hutchinsa

Aby zrozumieć, jak miasto myśli, musimy najpierw opuścić jego mury i przenieść się na pokład okrętu wojennego USS Palau, gdzie Edwin Hutchins w swojej przełomowej pracy Cognition in the Wild przeprowadził etnograficzne studium nawigacji morskiej.5 Zadanie stojące przed załogą było z pozoru proste, lecz obliczeniowo niezwykle złożone: precyzyjnie określić pozycję statku na morzu. Tradycyjna kognitywistyka umieściłaby całą tę operację w głowie głównego nawigatora. Hutchins pokazał, że jest to fundamentalny błąd.

Proces poznawczy był w rzeczywistości rozproszony w całym systemie, na który składał się zespół ludzi, zestaw artefaktów poznawczych oraz ugruntowane kulturowo procedury.6 Obserwatorzy na skrzydłach mostka używali alidady do zdejmowania namiarów na punkty orientacyjne na lądzie. Te wizualne reprezentacje były przekształcane w wartości liczbowe, wykrzykiwane przez interkom (medium akustyczne), zapisywane w dzienniku pokładowym (artefakt fizyczny), a następnie nanoszone przez kreślarza na mapę nawigacyjną (reprezentacja graficzna). Cały cykl powtarzał się co trzy minuty, tworząc ciągły strumień obliczeń.

Kluczowym odkryciem Hutchinsa było to, że poznanie jest "propagacją stanów reprezentacyjnych przez różne media".9 Żaden pojedynczy członek załogi nie posiadał w głowie pełnego obrazu sytuacji ani nie wykonywał wszystkich obliczeń. Inteligencja systemu – jego zdolność do bezpiecznej nawigacji – wyłaniała się z precyzyjnej koordynacji tych cząstkowych procesów i transformacji informacji. Mapa, kompas czy dziennik nie były jedynie pasywnymi narzędziami; stanowiły one aktywne komponenty systemu poznawczego, odciążając pamięć i zdolności obliczeniowe ludzi.

1.2 Dekonstrukcja nawigacji miejskiej: Ekologia poznawcza pasażera

Przenieśmy teraz tę analogię na pozornie prozaiczne zadanie, jakim jest podróż mieszkańca miasta systemem transportu publicznego. Podobnie jak w przypadku nawigatora morskiego, udana podróż jest złożonym zadaniem obliczeniowym, którego rozwiązanie jest rozproszone. System poznawczy, który umożliwia dotarcie z punktu A do punktu B, obejmuje nie tylko wewnętrzną wiedzę pasażera (np. znajomość celu), ale także szereg zewnętrznych komponentów.

Artefakty poznawcze, takie jak mapy transportu, aplikacje na smartfony, oznakowanie stacji i automaty biletowe, odgrywają kluczową rolę. Mapa metra nie jest jedynie reprezentacją systemu; jest ona integralną częścią systemu poznawczego, która odciąża jednostkę z ogromnego brzemienia pamięciowego, jakim byłoby zapamiętanie całej sieci połączeń.1 Co więcej, sam projekt mapy – na przykład schematyczny, jak w przypadku londyńskiego metra, w przeciwieństwie do geograficznie dokładnego – fundamentalnie zmienia naturę zadania poznawczego, upraszczając je lub komplikując. Do tego dochodzi organizacja społeczna (normy dotyczące ustawiania się w kolejce, ustępowania miejsca wysiadającym) oraz wymiar czasowy (rozkłady jazdy, pamięć o wcześniejszych opóźnieniach).10

Powodem, dla którego nie postrzegamy miasta jako systemu poznawczego, jest ten sam błąd, który popełniała wczesna kognitywistyka: przypisujemy inteligencję całego systemu jednostkom działającym w jego obrębie. Widzimy "sprytnego" pasażera, a nie sprawny system społeczno-techniczny, który umożliwia mu wykonanie zadania. Hutchins nazwał to błędem "nadmiernej atrybucji".2 Tradycyjna nauka, próbując wyjaśnić złożone zachowania, upychała całą wymaganą do nich inteligencję w głowie jednostki. Analiza nawigacji morskiej pokazała, że inteligencja systemu (bezpieczne prowadzenie okrętu) znacznie przewyższa wiedzę każdego członka załogi w danym momencie.8 Podobnie w mieście, sukces pasażera nie wynika wyłącznie z jego indywidualnych zdolności, ale z rozległego zewnętrznego rusztowania: czytelności mapy, jasności oznakowania, przewidywalności rozkładu jazdy i wyuczonych norm społecznych. Nasza percepcja jest stronnicza – dostrzegamy indywidualne działanie, ignorując rozproszoną infrastrukturę poznawczą, która je umożliwia. Ta "niewidzialność" jest główną przeszkodą w rozumieniu i projektowaniu lepszych miast, ponieważ skupiamy się na "edukowaniu" jednostek, zamiast na ulepszaniu właściwości poznawczych systemu, w którym funkcjonują.

Część II: Architektura myśli miasta – artefakty, afordancje i rusztowanie umysłu

2.1 Tkanka miejska jako pamięć zewnętrzna

Fizyczna struktura miasta jest rozległym i trwałym systemem pamięci zewnętrznej. Układ ulic – od sztywnej siatki Manhattanu po organiczną plątaninę starego Londynu – jest artefaktem poznawczym, który strukturyzuje sposób, w jaki zapamiętujemy przestrzeń i się po niej poruszamy. Prace Kevina Lyncha nad "obrazem miasta", w których zidentyfikował on kluczowe elementy orientacyjne, takie jak ścieżki, krawędzie, dzielnice, węzły i punkty orientacyjne, można zinterpretować na nowo jako teorię rozproszonej pamięci miejskiej.11

Co więcej, fizyczna forma miasta ucieleśnia skumulowane rozwiązania problemów z przeszłości. Szeroki bulwar pamięta o epoce powozów konnych; plac publiczny jest wspomnieniem politycznego ideału zgromadzeń obywatelskich. Hutchins nazywa to "krystalizacją wiedzy i praktyki w fizycznej strukturze artefaktów".5 Architektura miasta jest historycznym zapisem poznawczym, kroniką zbiorowych procesów myślowych rozciągniętych w czasie.

2.2 Afordancje poznawcze: Jak miasto zaprasza do myślenia i działania

Aby zrozumieć, jak ta fizyczna struktura wchodzi w interakcję z naszymi umysłami, musimy sięgnąć do pojęcia "afordancji", zaczerpniętego z psychologii ekologicznej. Afordancja to możliwość działania, jaką środowisko oferuje danemu aktorowi.12 Możemy rozszerzyć to pojęcie na

afordancje poznawcze: sposoby, w jakie forma miejska zaprasza do określonych sposobów myślenia lub je ogranicza.14

Przykłady są wszechobecne. Parkowa ławka umożliwia (aforduje) siedzenie i kontemplację. Szeroka, prosta ulica aforduje szybki ruch i zniechęca do interakcji społecznych. Złożona, przepuszczalna fasada budynku z wieloma oknami i drzwiami aforduje ciekawość i zaangażowanie, co w wymierny sposób wpływa na nasze stany emocjonalne i poznawcze.16 Z kolei pusta, monolityczna ściana

aforduje alienację. Z tej perspektywy planowanie urbanistyczne nie jest deterministycznym kształtowaniem zachowań, lecz projektowaniem przestrzeni możliwości. Architekci i planiści nie budują jedynie struktur, ale projektują afordancje poznawcze środowiska miejskiego.13

2.3 Psychologia przestrzeni miejskiej: regenerująca fascynacja i obciążenie poznawcze

Bezpośredni, mierzalny wpływ projektu urbanistycznego na stany psychiczne potwierdzają badania z zakresu psychologii środowiskowej. Kontakt z naturą, nawet krótkotrwały, może mieć działanie regenerujące, redukując stres i poprawiając samopoczucie.17 Jednocześnie te same środowiska mogą zwiększać liczbę błędów poznawczych w zadaniach wymagających skupienia, co sugeruje, że "regenerująca fascynacja" odbywa się kosztem ukierunkowanej uwagi.16

Badania z wykorzystaniem wirtualnej rzeczywistości i czujników fizjologicznych pokazują z kolei, że chaotyczne, zdezorganizowane krajobrazy uliczne wywołują wyższy poziom pobudzenia i wymagają większego wysiłku poznawczego, podczas gdy uporządkowane, systematyczne otoczenie jest przetwarzane bardziej efektywnie.18 To dowodzi bezpośredniego związku między formą architektoniczną a obciążeniem poznawczym nakładanym na mieszkańców.

Miasto nie jest zatem jedynie systemem funkcjonalnym czy obliczeniowym; jest również systemem emocjonalnym. Początkowo teoria poznania rozproszonego skupiała się na zadaniach obliczeniowych, takich jak nawigacja.1 Jednak psychologia środowiskowa dowodzi, że formy miejskie, takie jak tereny zielone czy złożoność fasad, mają bezpośredni wpływ na emocje (stres, samopoczucie) i procesy poznawcze (uwaga, obciążenie poznawcze).16 Łącząc te idee, dochodzimy do wniosku, że afordancje miasta nie są czysto kognitywne; są one

poznawczo-emocjonalne. Park nie tylko "aforduje chodzenie", ale "aforduje chodzenie redukujące stres". Chaotyczne skrzyżowanie nie tylko "aforduje przechodzenie", ale "aforduje przechodzenie o wysokim obciążeniu poznawczym". Oznacza to, że projektowanie urbanistyczne jest formą regulacji psychologicznej na dużą skalę. Porażkę wielu modernistycznych projektów mieszkaniowych można zdiagnozować nie tylko jako porażkę estetyczną czy społeczną, ale właśnie jako poznawczo-emocjonalną: nie zapewniły one niezbędnych afordancji dla budowania wspólnoty, poczucia bezpieczeństwa i psychicznej regeneracji, nakładając na mieszkańców chroniczne obciążenie. "Dobrze zaprojektowane" miasto z perspektywy poznania rozproszonego to takie, które umiejętnie zarządza obciążeniem poznawczym i emocjonalnym swoich mieszkańców, oferując przestrzenie zarówno do skoncentrowanej pracy, jak i do psychicznego odpoczynku.

Część III: Emergentny puls – samoorganizacja i inteligencja zbiorowa

3.1 Niewidzialna choreografia: Samoorganizacja w tłumie pieszych

Mikroskalowe zjawisko dynamiki tłumu służy jako doskonały przykład emergentnego porządku. Badania Dirka Helbinga i innych wykazały, że złożone i wysoce efektywne wzorce zbiorowe – takie jak spontaniczne formowanie się jednokierunkowych pasów ruchu w korytarzu – wyłaniają się z prostych, lokalnych heurystyk poznawczych, którymi kierują się piesi (np. "utrzymuj bezpieczną odległość", "szukaj niezakłóconej drogi do celu").20 Nie ma tu żadnej centralnej koordynacji ani planu.

Te wzorce nie są obecne w żadnej pojedynczej jednostce, lecz stanowią właściwość emergentną oddziałującego na siebie systemu.23 Zachowanie systemu jest nieredukowalne do zachowania jego komponentów w izolacji. Jest to fundamentalna zasada, która pozwala zrozumieć, jak z prostych, lokalnych interakcji rodzi się globalna inteligencja.

3.2 Skalowanie w górę: Od tłumów do zbiorowej inteligencji miejskiej

Te same zasady samoorganizacji i emergencji, które rządzą tłumem, kształtują miasto na skalę makro. Rynki miejskie nie są jedynie miejscami handlu; są emergentnymi systemami przetwarzania informacji. W sposób organiczny agregują ogromne ilości rozproszonych danych o podaży, popycie, jakości i zaufaniu, bez centralnego planisty dyktującego ceny czy rozmieszczenie towarów.25 Podobnie, grupowanie się ludzi w odrębne dzielnice (np. według dochodów, pochodzenia etnicznego czy stylu życia) jest zjawiskiem emergentnym, wynikającym z niezliczonych indywidualnych decyzji opartych na lokalnych czynnikach, takich jak ceny, więzi społeczne i dostęp do usług.24

Ta emergentna zdolność miasta do rozwiązywania problemów jest formą inteligencji zbiorowej (CI). Inteligencja zbiorowa to zdolność grupy do rozwiązywania szerszego zakresu problemów niż jej poszczególni członkowie.26 Zdolność miasta do innowacji, adaptacji do zmian gospodarczych czy odbudowy po katastrofach jest świadectwem jego inteligencji zbiorowej.

3.3 Miasto w kryzysie: Poznanie rozproszone w reagowaniu kryzysowym

Analiza reagowania kryzysowego w mieście doskonale ilustruje działanie poznania rozproszonego pod ekstremalną presją. Skuteczna reakcja na katastrofę (np. trzęsienie ziemi czy kryzys zdrowia publicznego) jest kwintesencją problemu z zakresu DCog. Wymaga ona błyskawicznej koordynacji wielu agencji i jednostek (ratowników, dyspozytorów, personelu szpitalnego, wolontariuszy), artefaktów (map, systemów komunikacji, protokołów) oraz rozproszonej wiedzy (umiejętności medycznych ratownika, znajomości topografii miasta przez dyspozytora, wiedzy mieszkańca o własnej okolicy).28

Awarie systemu często występują w "wąskich gardłach komunikacyjnych" między jego różnymi częściami.3 Odporne miasto to takie, którego system poznawczy posiada redundancję i potrafi dynamicznie rekonfigurować się, aby przezwyciężyć te awarie, demonstrując plastyczność i zdolność do uczenia się w czasie rzeczywistym.31

Zjawiska te prowadzą do paradoksu projektowania miejskiego. Obserwujemy, że miasta wykazują potężne, samoorganizujące się, emergentne właściwości, które często są wysoce wydajne i adaptacyjne.20 Jednocześnie tradycyjne, odgórne planowanie urbanistyczne często zawodzi, ponieważ jest zbyt sztywne i nie potrafi uwzględnić tej złożoności, a czasem nawet ją tłumi.14 Zjawiska emergentne są produktem ogromnego, równoległego, rozproszonego systemu poznawczego. Odgórny plan jest pojedynczym, szeregowym, scentralizowanym artefaktem poznawczym. Próba zastąpienia tego pierwszego tym drugim jest z natury nieefektywna i krucha. Jednak emergencja nie zawsze jest pozytywna (np. korki uliczne, segregacja). System wymaga ukierunkowania. Dlatego rola planisty ulega zmianie. Zamiast projektować ostateczny

wynik (idealnie uporządkowane miasto), planista powinien projektować warunki początkowe i zasady interakcji (architekturę poznawczą), które pokierują procesem emergentnym w pożądanym kierunku. Jest to fundamentalna zmiana z mechanistycznego na ekologiczny model urbanistyki – model "ogrodnika", który tworzy "umożliwiające ograniczenia" pozwalające na rozwój pozytywnej samoorganizacji. Przykłady obejmują projektowanie szerokości ulic i typów skrzyżowań, które w naturalny sposób uspokajają ruch, zamiast jedynie umieszczania znaków ograniczenia prędkości, lub tworzenie elastycznych placów publicznych, które afordują różnorodne, oddolne działania społeczności.12 To jest istota "miejskiego kuratorstwa".34

Część IV: Cyfrowy system nerwowy – kognitywne miasto jutra

4.1 Od "smart" do "kognitywnego": zmiana paradygmatu

Pierwsza fala inicjatyw typu "Smart City" charakteryzowała się wdrażaniem czujników (IoT) i gromadzeniem danych w czasie rzeczywistym w celu zwiększenia wydajności. Był to często odgórny, technokratyczny model skoncentrowany na monitorowaniu i kontroli, który rozszerzał głównie komponent "artefaktów" w rozproszonym systemie poznawczym.35

Obecnie jesteśmy świadkami narodzin bardziej ambitnej wizji: "miasta kognitywnego". Jego celem jest stworzenie uczącego się, adaptacyjnego i predykcyjnego systemu miejskiego. Wykorzystuje ono sztuczną inteligencję (AI) i uczenie maszynowe nie tylko do monitorowania, ale do rozumienia, przewidywania i proaktywnego reagowania. Dąży do zintegrowania warstwy technologicznej z warstwami społecznymi i indywidualnymi rozproszonego systemu poznawczego, przechodząc od reakcji w czasie rzeczywistym do proaktywnej predykcji.36

4.2 Wzmacnianie inteligencji zbiorowej za pomocą technologii

Narzędzia cyfrowe mogą wzmacniać rozproszone procesy poznawcze miasta na wiele sposobów. Platformy cyfrowe do planowania partycypacyjnego umożliwiają gromadzenie rozproszonej wiedzy od obywateli, wykraczając poza tradycyjne spotkania w ratuszu i pozwalając na "wydobywanie w czasie rzeczywistym inteligencji zbiorowej obywateli".39 Należy jednak pamiętać, że te asynchroniczne narzędzia rodzą nowe pytania o równość i dynamikę władzy, gdy uczestnictwo staje się formą rozproszonej "pracy domowej".40

Sztuczna inteligencja, analizując ogromne zbiory danych, takie jak obrazy z poziomu ulicy, może kwantyfikować i rozumieć środowisko miejskie na niespotykaną dotąd skalę, łącząc fizyczny wygląd miasta z wynikami społeczno-ekonomicznymi i ludzkimi zachowaniami.42 Z kolei stworzenie "cyfrowego bliźniaka" miasta – dynamicznego, wirtualnego modelu – pozwala na symulację i eksperymentowanie, dając systemowi poznawczemu miasta możliwość "wyobrażania sobie" przyszłych scenariuszy i uczenia się na nich bez ponoszenia kosztów w świecie rzeczywistym.36

4.3 Duchy w maszynie: wyzwania etyczne i społeczne

Wizja miasta kognitywnego nie jest jednak wolna od zagrożeń. Systemy AI trenowane na danych historycznych mogą utrwalać i wzmacniać istniejące uprzedzenia społeczne, prowadząc do niesprawiedliwych wyników w takich obszarach jak egzekwowanie prawa czy alokacja zasobów.43 Ogromna ilość gromadzonych danych rodzi głębokie obawy o prywatność, a natura "czarnej skrzynki" niektórych algorytmów AI sprawia, że procesy decyzyjne są nieprzejrzyste i pozbawione odpowiedzialności.38

Co więcej, choć technologia może wzmacniać inteligencję rozproszoną, może również prowadzić do niebezpiecznej re-centralizacji władzy poznawczej w rękach kilku korporacji lub agencji rządowych, które kontrolują dane i algorytmy. Mogłoby to podważyć emergentną, demokratyczną naturę inteligencji miasta, tworząc system bardziej podatny na kontrolę niż na zbiorową mądrość.

Ostateczny sukces lub porażka "miasta kognitywnego" będzie zależeć od tego, jak dobrze zintegruje ono swoje systemy technologiczne (nowe "artefakty poznawcze") z istniejącymi, głęboko zakorzenionymi społecznymi i kulturowymi systemami poznawczymi jego ludzkich mieszkańców. Teoria umysłu rozszerzonego, prekursorka poznania rozproszonego, zakłada, że narzędzia zewnętrzne mogą stać się autentycznymi częściami naszych procesów poznawczych.1 Miasto kognitywne dąży do zbudowania ogromnego technologicznego rusztowania dla życia miejskiego, które w istocie jest nowym zestawem artefaktów poznawczych mających na celu rozszerzenie umysłu miasta.36 Jednak, jak podkreśla Hutchins, ludzkie poznanie jest fundamentalnie procesem

kulturowym, kształtowanym przez historię i praktykę.2 Miasto już posiada potężny, rozproszony system poznawczy działający na "oprogramowaniu" kultury, norm i zaufania społecznego. Kluczowym wyzwaniem nie jest więc technologia, lecz

integracja. Zwykłe nałożenie "inteligentnego" systemu technologicznego na złożony system kulturowy może prowadzić do porażki. Technologia musi być zaprojektowana tak, aby sprzęgać się z istniejącym poznaniem społecznym i wzmacniać je, a nie je zastępować czy ignorować. Na przykład, zoptymalizowany przez AI system ruchu drogowego, który ignoruje lokalne normy społeczne dotyczące pierwszeństwa pieszych, zawiedzie lub wywoła konflikt. Aplikacja do planowania partycypacyjnego, która nie uwzględnia istniejących struktur władzy i sieci zaufania w społeczności, może zostać zignorowana lub zawłaszczona.41 Celem nie jest zatem zbudowanie sztucznego mózgu

dla miasta, ale wykorzystanie technologii do stworzenia lepiej zintegrowanego umysłu hybrydowego – prawdziwej symbiozy zbiorowej inteligencji ludzkiej i inteligencji maszynowej. To jest centralne wyzwanie projektowe urbanistyki XXI wieku.

Wnioski: Miasto, stworzone na nowo na nasz poznawczy obraz

Miasto jest rozproszonym systemem poznawczym. Jego "umysł" nie jest metaforą, lecz funkcjonalną rzeczywistością, rozproszoną w naszych ciałach, narzędziach, strukturach społecznych i fizycznym otoczeniu. Wykazaliśmy to, analizując nawigację, architekturę i dynamikę emergentną. Od precyzyjnych obliczeń na mostku kapitańskim, przez cichą mądrość zakodowaną w kamieniu i betonie, aż po niewidzialną choreografię tłumu – wszędzie tam działa ten sam fundamentalny proces: poznanie rozciągnięte w czasie i przestrzeni, wykraczające poza granice pojedynczej czaszki.

W tym ogromnym systemie człowiek nie jest pasywnym trybikiem, lecz aktywnym, niezbędnym komponentem. Nie tylko jesteśmy w miejskim mózgu; my jesteśmy miejskim mózgiem. Nasze działania, interakcje i praktyki kulturowe nieustannie tworzą i odtwarzają inteligencję miasta.4

Ta poznawcza perspektywa ma głębokie implikacje dla sposobu, w jaki powinniśmy żyć w miastach i je projektować. Wzywa do urbanistyki bardziej pokornej, partycypacyjnej i ekologicznej. Oznacza projektowanie z myślą o dobrostanie poznawczym, wspieranie pozytywnej emergencji oraz zapewnienie, że nowe technologie służą łączeniu i wzmacnianiu rozproszonej inteligencji obywateli, a nie jej kontrolowaniu.

Wróćmy na róg ulicy, gdzie rozpoczęliśmy naszą podróż. Chaotyczne skrzyżowanie, niegdyś symbol przytłaczającej złożoności, teraz jawi się jako miejsce ogromnych, skoordynowanych i pięknych obliczeń. Każde światło, każdy znak, każdy gest kierowcy jest elementem rozproszonego procesu myślowego, który utrzymuje system w ruchu. Zrozumienie tego pozwala nam dostrzec nie tylko strukturę, ale i świadomość naszego zbiorowego siedliska. I stawia przed każdym z nas pytanie: jaką rolę odgrywamy w kształtowaniu tej świadomości? Jakie myśli, poprzez nasze codzienne działania, wpisujemy w umysł miasta?

Przypisy

1. Distributed cognition - Wikipedia, accessed September 5, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Distributed_cognition

2. Cognition in the Wild - Edwin Hutchins - IDA.LiU.SE, accessed September 5, 2025, https://www.ida.liu.se/~nilda08/CST-papers/Hutchins.pdf

3. Distributed Cognition Edwin Hutchins University of ... - Cornell | ARL, accessed September 5, 2025, https://arl.human.cornell.edu/linked%20docs/Hutchins_Distributed_Cognition.pdf

4. Distributed Cognition: Toward a New Foundation for Human-Computer Interaction Research, accessed September 5, 2025, https://hci.ucsd.edu/hollan/Pubs/tochi-revised.pdf

5. Cognition-in-the-Wild-Book.pdf - ResearchGate, accessed September 5, 2025, https://www.researchgate.net/profile/Charles-Bazerman/publication/233474822_Cognition_in_the_Wild_Book/links/5484be580cf283750c370a00/Cognition-in-the-Wild-Book.pdf

6. What is Cognition in the Wild?. A Primer | by Myk Eff | Spy Novel Research | Medium, accessed September 5, 2025, https://medium.com/spy-novel-research/what-is-cognition-in-the-wild-02e31e4f0cdb

7. Cognition in the Wild, accessed September 5, 2025, https://pages.ucsd.edu/~ehutchins/citw.html

8. Book Reviews - Charles Bazerman, accessed September 5, 2025, https://bazerman.education.ucsb.edu/sites/default/files/docs/Bazerman1995ReviewWildHutchins.pdf

9. A Brief Introduction to Distributed Cognition© Yvonne Rogers Summary History and Background Explanation, accessed September 5, 2025, https://nschwartz.yourweb.csuchico.edu/dcog-brief-intro.pdf

10. Distributed Cognition - ETEC 512, accessed September 5, 2025, http://512sitcogpres.weebly.com/distributed-cognition.html

11. Wayfinding Situations, accessed September 5, 2025, https://www.db-thueringen.de/servlets/MCRFileNodeServlet/dbt_derivate_00042903/PhD_Final_July10_all_screen_pdfa.pdf

12. Full article: Operationalizing affordances for public space: artefacts and their various uses, accessed September 5, 2025, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/09654313.2024.2449135

13. Affordance Theory - Architecting the Human Minds, accessed September 5, 2025, https://josephineyilanliu.com/about-me/scienceforcities/building-affording-cities-the-theory-of-affordances-in-urban-design-and-architecture/

14. Cognitive affordances in sustainable urbanism: contributions of space syntax and spatial cognition - ResearchGate, accessed September 5, 2025, https://www.researchgate.net/publication/303796497_Cognitive_affordances_in_sustainable_urbanism_contributions_of_space_syntax_and_spatial_cognition

15. Cognitive affordances in sustainable urbanism: contributions of space syntax and spatial cognition - Stockholm Resilience Centre, accessed September 5, 2025, https://www.stockholmresilience.org/publications/publications/2016-11-01-cognitive-affordances-in-sustainable-urbanism-contributions-of-space-syntax-and-spatial-cognition.html

16. The Psychological Impact of Urban and Architectural Design - ANFA, accessed September 5, 2025, https://anfarch.org/research-topics/sensory-perception-and-the-built-environment/page/the-psychological-impact-of-urban-and-architectural-design

17. Integrating Cognitive Science into Urban Design: Insights from ANFA Brown Sep18, accessed September 5, 2025, https://anfarch.org/research-topics/case-studies-and-applications/page/integrating-cognitive-science-into-urban-design-insights-from-anfa-brown-sep18

18. Cities and their psychology: how neuroscience affects urban planning - The Guardian, accessed September 5, 2025, https://www.theguardian.com/cities/2014/feb/04/cities-psychology-neuroscience-urban-planning-study

19. A comprehensive review (1963–2024) of environmental psychology: Trends, themes, and future directions - ResearchGate, accessed September 5, 2025, https://www.researchgate.net/publication/385480336_A_comprehensive_review_1963-2024_of_environmental_psychology_Trends_themes_and_future_directions

20. (PDF) Self-Organized Pedestrian Crowd Dynamics: Experiments, Simulations, and Design Solutions - ResearchGate, accessed September 5, 2025, https://www.researchgate.net/publication/220413168_Self-Organized_Pedestrian_Crowd_Dynamics_Experiments_Simulations_and_Design_Solutions

21. How simple rules determine pedestrian behavior and crowd disasters - PNAS, accessed September 5, 2025, https://www.pnas.org/doi/10.1073/pnas.1016507108

22. How simple rules determine pedestrian behavior and crowd disasters - ResearchGate, accessed September 5, 2025, https://www.researchgate.net/publication/51060275_How_simple_rules_determine_pedestrian_behavior_and_crowd_disasters

23. Emergent collective behavior evolves more rapidly than individual behavior among acorn ant species | PNAS, accessed September 5, 2025, https://www.pnas.org/doi/10.1073/pnas.2420078121

24. Emergence: A unifying theme for 21st century science | by Santa Fe Institute - Medium, accessed September 5, 2025, https://medium.com/sfi-30-foundations-frontiers/emergence-a-unifying-theme-for-21st-century-science-4324ac0f951e

25. Urban History: Volume 43 - Markets in modernization: transformations in urban market space and practice, c. 1800 - c. 1970 | Cambridge Core, accessed September 5, 2025, https://www.cambridge.org/core/journals/urban-history/issue/04EC6ED3BE9D8F5D22854E51487ECB64

26. Role of Collective Intelligence (CI) in Urban Designs and Leading Smart Cities; Case Study: Niyavaran St., accessed September 5, 2025, https://www.armanshahrjournal.com/article_209904_en.html

27. Quantifying collective intelligence in human groups - PMC, accessed September 5, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8166150/

28. Understanding emergency medical dispatch in terms of distributed ..., accessed September 5, 2025, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17008252/

29. Divergent pathways in urban residents' emergency behavior in China - PubMed Central, accessed September 5, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC12222139/

30. Team communication and coordination as distributed cognition - DiVA portal, accessed September 5, 2025, https://www.diva-portal.org/smash/get/diva2:479674/FULLTEXT01.pdf

31. Editorial: Distributed and embodied cognition in scientific contexts - PMC, accessed September 5, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10266898/

32. Cognitive Modeling for Effective Emergency Response: An Agent- Based Simulation Architecture - WSEAS, accessed September 5, 2025, https://wseas.com/journals/fe/2025/a14fe-007(2025).pdf

33. Integrating behavioral science into urban planning: a framework for human-centered spatial design - PMC, accessed September 5, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC12379020/

34. Three waves of extended mind theories and urban planning: the city as a distributed socio-cognitive architecture - Frontiers, accessed September 5, 2025, https://www.frontiersin.org/journals/built-environment/articles/10.3389/fbuil.2024.1446919/full

35. Smart Cities from the Perspective of Systems - MDPI, accessed September 5, 2025, https://www.mdpi.com/2079-8954/10/3/77

36. Cognitive Cities - PwC, accessed September 5, 2025, https://www.pwc.com/m1/en/publications/documents/cognitive-cities-a-journey-to-intelligent-urbanism.pdf

37. Cognitive City vs Smart City - Bloomberg Media Studios, accessed September 5, 2025, https://sponsored.bloomberg.com/article/tonomus-neom/cognitive-city-vs-smart-city

38. Are We at the Dawn of Cognitive Cities? - Database Trends and Applications, accessed September 5, 2025, https://www.dbta.com/BigDataQuarterly/Articles/Are-We-at-the-Dawn-of-Cognitive-Cities-165413.aspx

39. University-Based Smart Cities: from collective intelligence to smart crowd-conscience, accessed September 5, 2025, https://www.researchgate.net/publication/342157044_University-Based_Smart_Cities_from_collective_intelligence_to_smart_crowd-conscience

40. Homework: The politics of participatory design in distributed contexts - ResearchGate, accessed September 5, 2025, https://www.researchgate.net/publication/394346729_Homework_The_politics_of_participatory_design_in_distributed_contexts

41. HOMEWORK: THE POLITICS OF PARTICIPATORY DESIGN IN DISTRIBUTED CONTEXTS - Malmö University, accessed September 5, 2025, https://mau.diva-portal.org/smash/get/diva2:1988565/FULLTEXT01.pdf

42. Full article: Urban Visual Intelligence: Studying Cities with Artificial Intelligence and Street-Level Imagery - Taylor & Francis Online, accessed September 5, 2025, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/24694452.2024.2313515

43. Full article: The Ethical Concerns of Artificial Intelligence in Urban Planning - Taylor & Francis Online, accessed September 5, 2025, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/01944363.2024.2355305

44. Distributed Cognition in the Wild - Uberty, accessed September 5, 2025, https://uberty.org/wp-content/uploads/2015/07/Edwin_Hutchins_Cognition_in_the_Wild.pdf