Kognitywna Odyseja Wiary: Przyszłość Badań nad Umysłem Religijnym

1. Wprowadzenie: Kognitywna Odyseja Wiary

Kognitywistyka religii (Cognitive Science of Religion, CSR) wyłoniła się jako dynamiczna dziedzina naukowa, podejmująca ambitną próbę zrozumienia głęboko zakorzenionych w ludzkiej naturze podstaw myśli i zachowań religijnych. Niniejszy raport nie jest jedynie podsumowaniem dotychczasowych osiągnięć, lecz zaproszeniem do spekulatywnej eksploracji – „kognitywnej odysei” w przyszłość badań nad wiarą, czerpiącej inspirację nie tylko z rygorystycznych metod naukowych, ale również z nieograniczonej wyobraźni literatury i filmu science fiction oraz fantasy.

Centralnym celem CSR jest wyjaśnienie, w jaki sposób zwykłe ludzkie zdolności poznawcze – mechanizmy percepcji, pamięci, wnioskowania – umożliwiają nabywanie, generowanie i przekazywanie myśli, praktyk i schematów religijnych. Jest to przedsięwzięcie z natury interdyscyplinarne, splatające wątki z nauk kognitywnych, antropologii kulturowej, psychologii (w tym ewolucyjnej), neuronauki, filozofii umysłu i religii oraz biologii ewolucyjnej. Obserwowany dynamiczny rozwój Kognitywistyki Religii, jej rosnąca obecność w publikacjach naukowych i programach badawczych , sugeruje szerszy trend kulturowy i naukowy. Odzwierciedla on dążenie do naturalizowania wyjaśnień złożonych zjawisk ludzkich, w tym tych tradycyjnie zarezerwowanych dla nauk humanistycznych czy teologii. Ten zwrot ku wyjaśnieniom opartym na mechanizmach poznawczych i ewolucyjnych może w przyszłości objąć nie tylko religię, ale również moralność, ideologię i inne fundamentalne aspekty ludzkiego systemu tworzenia znaczeń.

Włączenie perspektywy science fiction i fantasy do tej analizy nie jest jedynie stylistycznym ozdobnikiem. Gatunki te funkcjonują jako swoiste laboratoria myślowe, przesuwając granice tego, co znane i możliwe. Eksplorują scenariusze „co by było, gdyby…”, dotyczące świadomości (także sztucznej), natury wiary, struktur społecznych i kontaktu z „innym” – czy to obcą cywilizacją, czy zaawansowaną AI. Dostarczają one unikalnego języka i zestawu metafor do dyskusji nad potencjalnymi trajektoriami rozwoju CSR, zmuszając do refleksji nad uniwersalnością ludzkich mechanizmów poznawczych w obliczu radykalnie odmiennych form inteligencji czy doświadczenia.

Niniejszy raport poprowadzi czytelnika przez obecne granice poznania w CSR, zidentyfikuje kluczowe wyzwania i obszary krytyki, a następnie wkroczy w sferę spekulacji, wykorzystując pryzmat SF i fantasy do zarysowania możliwych przyszłych wizji. Omówione zostaną również potencjalne innowacje metodologiczne oraz rosnące znaczenie społeczne tej dziedziny, by na koniec podjąć próbę syntezy i wskazania najbardziej obiecujących kierunków dalszych badań.

2. Ewoluujący Krajobraz Umysłu: Obecne Granice Kognitywistyki Religii

Kognitywistyka religii, dążąc do wyjaśnienia zjawisk religijnych poprzez analizę procesów poznawczych , zbudowała w ciągu ostatnich dekad solidny fundament teoretyczny, często określany mianem "modelu standardowego". Jego zręby tworzą prace pionierów takich jak Pascal Boyer, Justin Barrett, Scott Atran, Stewart Guthrie, Thomas Lawson, Robert McCauley, Harvey Whitehouse czy Dan Sperber.

Fundamenty: "Model Standardowy" i jego Filary

Centralnym punktem wyjścia dla wielu badaczy CSR jest teza o poznawczym produkcie ubocznym (cognitive byproduct). Zakłada ona, że wierzenia i praktyki religijne nie są bezpośrednimi adaptacjami ewolucyjnymi, lecz raczej niezamierzonymi konsekwencjami działania mechanizmów poznawczych, które wyewoluowały w celu rozwiązywania innych problemów adaptacyjnych. Podobnie jak architektoniczne pendentywy (spandrels), które są strukturalną koniecznością wynikającą z budowy kopuły na kwadratowej podstawie, a nie celem samym w sobie, tak pewne formy myślenia religijnego mogą być naturalnym "efektem ubocznym" architektury ludzkiego umysłu.

Ten standardowy model opiera się na kilku kluczowych koncepcjach :

• Nadaktywny Wykrywacz Sprawców (Hyperactive Agency Detection Device, HADD): Postulowany przez Justina Barretta i rozwinięty na podstawie wcześniejszych prac Stewarta Guthriego mechanizm poznawczy, odpowiadający za identyfikację intencjonalnych działań w otoczeniu. Ze względu na wysokie koszty przeoczenia potencjalnego zagrożenia (np. drapieżnika) lub szansy (np. ofiary), mechanizm ten ma być "nadaktywny", skłonny do generowania fałszywych alarmów – przypisywania intencjonalności zjawiskom nieożywionym lub niejednoznacznym (np. szelest liści interpretowany jako obecność ducha). Ewolucyjna logika "lepiej dmuchać na zimne" (better safe than sorry) sprawia, że HADD może stanowić podatny grunt dla wiary w niewidzialnych sprawców.

• Minimalnie Kontrintuicyjne Pojęcia (Minimally Counterintuitive Concepts, MCI): Teoria rozwinięta przez Pascala Boyera, głosząca, że pojęcia religijne, aby odnieść sukces kulturowy (być łatwo zapamiętywane i przekazywane), muszą naruszać w niewielkim stopniu nasze intuicyjne oczekiwania dotyczące podstawowych kategorii ontologicznych (jak osoba, zwierzę, artefakt). Pojęcia zbyt zwyczajne są nudne, a zbyt dziwaczne – trudne do przetworzenia i zapamiętania. MCI, takie jak mówiące drzewa, niewidzialni agenci czy bogowie posiadający nadludzkie zdolności poznawcze (ale wciąż posiadający umysł), stanowią "optymalny" kompromis, przyciągając uwagę swoją niezwykłością, ale jednocześnie pozwalając na wykorzystanie istniejących schematów poznawczych. Efekt lepszego zapamiętywania MCI w porównaniu do pojęć intuicyjnych i maksymalnie kontrintuicyjnych określa się mianem "efektu MCI".

• Teoria Umysłu (Theory of Mind, ToM): Fundamentalna ludzka zdolność do przypisywania stanów mentalnych – przekonań, pragnień, intencji – sobie i innym. W kontekście CSR, ToM jest aktywowana przez HADD, pozwalając na wnioskowanie o umysłach i intencjach wykrytych (nawet jeśli błędnie) sprawców, w tym istot nadprzyrodzonych.

• Promiskuityczna Teleologia (Promiscuous Teleology): Obserwowana szczególnie u dzieci, ale obecna również u dorosłych, tendencja do postrzegania celu i intencjonalnego projektu w świecie przyrody, nawet tam, gdzie nauka ich nie znajduje. Skłonność do myślenia, że "wszystko dzieje się po coś", może stanowić kolejny poznawczy fundament dla przekonań religijnych.

Kontrapunkty i Alternatywy

Model standardowy, choć wpływowy, nie jest jedyną perspektywą w CSR. Równolegle rozwijane są inne podejścia, często kładące nacisk na adaptacyjne funkcje religii:

• Adaptacja Prospołeczna (Pro-social Adaptation): Pogląd, zgodnie z którym religia (lub przynajmniej niektóre jej aspekty) wyewoluowała jako mechanizm promujący współpracę wewnątrzgrupową, wzajemne zaufanie i ograniczanie egoizmu, co było kluczowe dla przetrwania i rozwoju ludzkich społeczności. Badacze tacy jak Richard Sosis czy David Sloan Wilson argumentują, że wspólne wierzenia i rytuały mogły sprzyjać kohezji grupowej i rozwiązywaniu problemu "pasażera na gapę" (free rider problem).

• Kosztowne Sygnalizowanie (Costly Signaling): Teoria sugerująca, że wymagające i kosztowne praktyki religijne (np. posty, pielgrzymki, ofiary, przestrzeganie tabu) funkcjonują jako wiarygodne sygnały zaangażowania w wartości grupowe i gotowości do współpracy. Ponieważ udawanie takiego zaangażowania jest trudne i kosztowne, rytuały te pozwalają odróżnić prawdziwie oddanych członków grupy od potencjalnych oszustów. Szczególną formą są CREDS (Credibility Enhancing Displays) – publiczne demonstracje wiary, często o wysokim koszcie (np. męczeństwo), które wzmacniają wiarygodność przekonań w oczach obserwatorów.

• Teoria Podwójnego Dziedziczenia (Dual Inheritance Theory): Stanowi próbę syntezy perspektywy produktu ubocznego i adaptacjonizmu. Sugeruje, że podczas gdy początkowe predyspozycje do wiary w istoty nadprzyrodzone mogły być poznawczymi produktami ubocznymi, ewolucja kulturowa "przechwyciła" i wykorzystała te tendencje, kształtując systemy wierzeń i praktyk w taki sposób, aby pełniły one funkcje adaptacyjne, np. wzmacniając prospołeczność.

Utrzymywanie się debaty "produkt uboczny kontra adaptacja" może świadczyć o tym, że samo pojęcie "religii" jest zbyt szerokie dla pojedynczego, uniwersalnego wyjaśnienia ewolucyjnego. Zamiast pytać o ewolucyjny status "religii" jako całości, przyszłe badania mogą potrzebować bardziej precyzyjnego rozróżnienia jej składowych. Być może niektóre elementy, jak początkowa podatność na koncepcje MCI, są rzeczywiście produktami ubocznymi , podczas gdy inne, jak złożone systemy rytualne wzmacniające spójność grupy , stanowią adaptacje kulturowe, które wykorzystały te pierwotne tendencje poznawcze. Taka perspektywa wymagałaby analizy poszczególnych cech religijnych w ich specyficznych kontekstach ewolucyjnych i kulturowych.

Obecne Trajektorie Ewolucyjne

Współczesna kognitywistyka religii nieustannie ewoluuje, integrując nowe perspektywy i narzędzia:

• Integracja Neuronauki: Obserwuje się rosnące zainteresowanie neuronalnymi korelatami doświadczeń i przekonań religijnych. Badania koncentrują się na identyfikacji sieci mózgowych zaangażowanych w RSE (Religious/Spiritual Experiences), takich jak sieć domyślna (Default Mode Network, DMN), sieć czołowo-ciemieniowa (Frontoparietal Network, FPN) i sieć istotności (Salience Network, SN), oraz na analizie ich dynamicznych interakcji. Pojawia się nawet termin "neuroteologia" , choć jego zakres i status są przedmiotem dyskusji.

• Ucieleśnione/Enaktywne Poznanie (4E Cognition): Coraz silniej artykułowane jest wyzwanie dla tradycyjnego kognitywizmu, opartego na metaforze umysłu jako komputera przetwarzającego abstrakcyjne reprezentacje. Podejście 4E (Embodied, Embedded, Enactive, Extended) podkreśla, że poznanie jest fundamentalnie ucieleśnione (zależne od ciała), osadzone (zależne od środowiska), enaktywne (wynikające z dynamicznej interakcji organizmu ze światem) i rozszerzone (wykraczające poza granice czaszki, np. poprzez narzędzia). W tym ujęciu, pojęcia takie jak wykrywanie sprawców są reinterpretowane nie jako wynik działania wewnętrznego modułu (HADD), ale jako "ucieleśnione dostrojenie do sprawczości" (embodied agency-attunement) – zdolność organizmu do responsywnego angażowania się w środowisko w sposób adaptacyjny. Podejście to kwestionuje centralną rolę reprezentacji mentalnych.

• Ewolucja Kulturowa i Systemy Złożone: Zauważalny jest trend w kierunku modelowania religii jako złożonego systemu adaptacyjnego, w którym uniwersalne tendencje poznawcze wchodzą w interakcje z dynamiką społeczną, przekazem kulturowym i historią, prowadząc do powstawania różnorodnych, ale nie chaotycznych, form religijności.

Rozwój perspektywy 4E w CSR to coś więcej niż tylko teoretyczne doprecyzowanie. Stanowi on fundamentalne wyzwanie dla metodologicznego indywidualizmu, często obecnego we wcześniejszych pracach. Podkreślając nierozerwalny związek organizmu ze środowiskiem, podejście to wymusza głębszą integrację z antropologią, socjologią i historią. Poznanie nie dzieje się w izolacji, lecz jest współtworzone w konkretnym kontekście kulturowym i społecznym. To z kolei może prowadzić do zasypania przepaści między naukowym "wyjaśnianiem" a humanistycznym "interpretowaniem" zjawisk religijnych, przepaści, którą wczesne CSR starało się czasem podkreślać. Perspektywa 4E, wymagając uwzględnienia specyfiki środowiska, w którym poznanie jest "enaktowane", naturalnie skłania do współpracy z dyscyplinami tradycyjnie skupionymi na interpretacji i kontekście.

Tabela 2.1: Zmieniające się Paradygmaty w Kognitywistyce Religii

Tabela ta wizualizuje kluczowe różnice między głównymi nurtami teoretycznymi w CSR, ukazując ewolucję myślenia od modeli skoncentrowanych na wewnętrznych reprezentacjach ku bardziej dynamicznym, interaktywnym i ucieleśnionym perspektywom.

3. Nawigując Labirynt: Wyzwania i Krytyka

Pomimo dynamicznego rozwoju i fascynujących odkryć, kognitywistyka religii nie jest wolna od wyzwań i krytyki. Zrozumienie tych ograniczeń jest kluczowe dla realistycznej oceny jej obecnego stanu i przyszłego potencjału.

Jednym z najczęściej podnoszonych zarzutów jest redukcjonizm. Krytycy argumentują, że CSR, skupiając się na mechanizmach poznawczych i ewolucyjnych, sprowadza złożone zjawiska religijne – bogate w znaczenia, doświadczenia egzystencjalne i uwarunkowania kulturowe – do poziomu biologicznych lub obliczeniowych procesów. Istnieje obawa, że takie podejście może trywializować lub ignorować subiektywny wymiar wiary, głębię teologicznych refleksji czy unikalność historycznych tradycji. Sama natura narzędzi wykorzystywanych przez CSR, takich jak psychologia poznawcza czy neuronauka , które z założenia koncentrują się na mechanizmach i potencjalnie uniwersalnych wzorcach , może przyczyniać się do tego wrażenia redukcji. Chociaż badacze CSR często deklarują intencję integracji, a nie redukcji , oraz podkreślają pluralizm wyjaśnień , zarzut ten pozostaje żywy. Przezwyciężenie go wymaga nie tylko deklaracji, ale aktywnego rozwijania zintegrowanych metodologii, które potrafią połączyć rygor eksperymentu poznawczego z głębią analizy etnograficznej, historycznej czy fenomenologicznej. Wspomniane wcześniej podejście 4E, z jego naciskiem na osadzenie poznania w kontekście , może stać się katalizatorem dla takiej metodologicznej syntezy, wymuszając łączenie danych z różnych poziomów analizy, np. neuroobrazowania z obserwacją etnograficzną.

Kolejnym istotnym wyzwaniem jest adekwatne uwzględnienie kontekstu kulturowego i różnorodności religijnej. Czy uniwersalne modele poznawcze, takie jak HADD czy MCI, są w stanie wyjaśnić ogromną zmienność wierzeń i praktyk obserwowaną na całym świecie? Istnieje ryzyko, że CSR, poszukując wspólnych mianowników, może niedostatecznie doceniać rolę specyficznych procesów uczenia się, transmisji kulturowej i unikalnych trajektorii historycznych w kształtowaniu konkretnych tradycji religijnych. Jak pogodzić poszukiwanie uniwersalnych mechanizmów z uznaniem dla partykularności kulturowej? Jak CSR radzi sobie z rozróżnieniem między intuicyjnymi, "ludowymi" formami religijności a złożonymi, często kontrintuicyjnymi systemami teologicznymi?

Fundamentalne znaczenie ma również krytyka samego modelu kognitywistycznego, stanowiącego podstawę wielu wczesnych teorii CSR. Jak wspomniano, perspektywa 4E kwestionuje centralną rolę abstrakcyjnych, amodalnych reprezentacji i obliczeń, na których opiera się klasyczny kognitywizm. Jeśli te podstawowe założenia dotyczące natury poznania okażą się błędne lub niewystarczające, podważa to również solidność niektórych kluczowych koncepcji CSR zbudowanych na tym fundamencie. Naukowa wiarygodność CSR zależy od oparcia się na aktualnych i dobrze uzasadnionych modelach poznania.

Zwraca się także uwagę na niedostateczne uwzględnienie roli emocji we wczesnych modelach CSR, które postrzegano jako zbyt "zimne" i intelektualistyczne. Chociaż późniejsze prace, np. Harveya Whitehouse'a dotyczące trybów religijności (doktrynalnego i wyobrażeniowego) czy Roberta McCauleya i Thomasa Lawsona na temat roli pobudzenia emocjonalnego w rytuałach , włączyły emocje do analizy, pełna integracja afektywnego wymiaru religijności z modelami poznawczymi pozostaje obszarem aktywnych badań.

Na poziomie metodologicznym i etycznym pojawiają się dalsze trudności. Samo zdefiniowanie "religii" w sposób analityczny, uniwersalny, a nie tylko historyczny czy kulturowy, jest problematyczne dla nauki dążącej do ogólnych wyjaśnień. Czy CSR bada "religię" jako taką, czy raczej pewien zestaw zjawisk poznawczych, które często (ale nie zawsze) wiążą się z tym, co potocznie nazywamy religią? Podnosi się również kwestię ważności ekologicznej badań laboratoryjnych – na ile sztuczne warunki eksperymentu odzwierciedlają złożoność myślenia i zachowania religijnego w naturalnym środowisku?. Wreszcie, istnieją dylematy etyczne: ryzyko błędnej interpretacji lub nadużycia wyników CSR (np. do stygmatyzacji wierzących, usprawiedliwiania uprzedzeń, czy wręcz manipulacji) oraz trudność w utrzymaniu deklarowanej neutralności światopoglądowej ("agnostycyzmu religijnego" ). Czy naukowe wyjaśnienie poznawczych źródeł wiary nieuchronnie wpływa na jej postrzeganą wartość lub prawdziwość?.

Ta ostatnia kwestia – debata o implikacjach CSR dla statusu prawdziwościowego twierdzeń religijnych – uwypukla fundamentalne napięcie w naukowym badaniu systemów nadających znaczenie. Chociaż CSR może dążyć do metodologicznej neutralności, jej odkrycia dotyczące naturalnych, poznawczych mechanizmów leżących u podstaw wiary nieuchronnie wchodzą w rezonans z ramami filozoficznymi i teologicznymi. Niezależnie od intencji badaczy, wyjaśnienie jak powstaje wiara wpływa na dyskusje o tym, dlaczego ludzie wierzą i jaki jest status epistemiczny tych przekonań. Argumenty o tym, że wiara jest "tylko" produktem ubocznym ewolucji lub odwrotnie, że mechanizmy poznawcze są narzędziem, przez które ludzie mogą poznawać boskość , pokazują, że wyniki CSR stają się argumentami w szerszych debatach. Zatem, nawet neutralne metodologicznie CSR będzie nieuchronnie kształtować dialog na temat wiary, rozumu i natury przekonań.

W odpowiedzi na te krytyki, zwolennicy CSR często podkreślają pluralizm wyjaśnień – kognitywistyka dostarcza jednego, ważnego poziomu analizy, który nie wyklucza innych (społecznych, kulturowych, historycznych). Rozróżniają również kontekst odkrycia (jak powstaje przekonanie) od kontekstu uzasadnienia (czy przekonanie jest prawdziwe lub racjonalne), argumentując, że wyjaśnienie genezy wiary nie przesądza o jej wartości epistemicznej. Podkreślają, że uniwersalne mechanizmy poznawcze wchodzą w interakcję ze zmiennymi środowiskowymi, co pozwala wyjaśniać również różnorodność form religijnych. Celem jest integracja, a nie redukcja – włączenie perspektywy kognitywnej do szerszego, interdyscyplinarnego obrazu religii, co obejmuje również dialog z filozofią i teologią.

4. Wizje z Noosfery: Kognitywistyka Religii Spotyka Science Fiction i Fantasy

Literatura i film science fiction oraz fantasy, często postrzegane jako domena czystej rozrywki, mogą w rzeczywistości służyć jako potężne narzędzia konceptualne dla kognitywistyki religii. Operując mechanizmem "poznawczego wyobcowania" (cognitive estrangement) , gatunki te wyrywają nas z kolein codziennych założeń, pozwalając eksplorować implikacje odkryć CSR w radykalnie nowych, wyobrażonych kontekstach. Stają się one poligonem doświadczalnym dla idei takich jak MCI, HADD, ewolucja systemów wierzeń, natura świadomości i granice ludzkiego poznania.

Sztuczna Inteligencja i Świadomość: Nowe Horyzonty Wiary?

Opowieści SF często eksplorują scenariusze, w których sztuczna inteligencja (AI) osiąga świadomość, a następnie rozwija własne systemy wierzeń, staje się obiektem kultu lub inspiruje nowe formy religijności. Od TechnoCore w Hyperionie Dana Simmonsa po boga Cylonów w Battlestar Galactica, narracje te stawiają fundamentalne pytania dla CSR. Czy HADD, nasza wrodzona skłonność do wykrywania sprawczości, mogłaby zostać aktywowana przez złożone, nieprzewidywalne zachowania zaawansowanej AI, prowadząc do jej antropomorfizacji i przypisywania jej intencji, a nawet boskości?. Czy AI, operująca na zupełnie innych zasadach niż ludzki mózg, mogłaby generować własne, "minimalnie kontrintuicyjne" koncepcje, które rezonowałyby z ludzkim poznaniem? Jak potencjalne istnienie niebiologicznych umysłów rzuca wyzwanie antropocentrycznym założeniom leżącym u podstaw wielu teorii CSR? Te fikcyjne scenariusze zmuszają do refleksji nad uniwersalnością mechanizmów poznawczych badanych przez CSR.

Obce Umysły, Obcy Bogowie: Granice Poznawczego Uniwersalizmu

Podobnie, SF często konfrontuje nas z obcymi cywilizacjami posiadającymi radykalnie odmienne architektury poznawcze i, co za tym idzie, odmienne (lub nieistniejące) systemy religijne. Jak kognitywistyka religii podeszłaby do zrozumienia wierzeń istot, których ewolucja przebiegała w zupełnie innym środowisku i pod wpływem innych presji selekcyjnych? Czy postulowana przez CSR uniwersalność mechanizmów takich jak HADD czy MCI jest rzeczywiście cechą ludzkiego umysłu, ukształtowaną przez specyficzną historię ewolucyjną na Ziemi, czy też może odzwierciedlać bardziej fundamentalne zasady przetwarzania informacji przez złożone systemy poznawcze? Analiza fikcyjnych duchowości, jak choćby Proroków Bajoran w Star Trek: Stacja Kosmiczna Dziewięć , logicznego podejścia Wolkan czy trudnych do pojęcia perspektyw obcych w Kontakcie Carla Sagana czy Ambasadorii Chiny Miéville'a, staje się ćwiczeniem w myśleniu o granicach naszego własnego poznania i potencjalnej różnorodności umysłów we wszechświecie.

Technologicznie Mediatyzowana Duchowość: Przyszłość Doświadczenia Religijnego?

Trzecim obszarem eksplorowanym przez SF jest wpływ technologii na modyfikację lub tworzenie doświadczeń religijnych i duchowych. Wyobraźmy sobie wirtualne raje i piekła, neuroimplanty wzmacniające zdolność do przeżywania stanów mistycznych, czy możliwość cyfrowego transferu świadomości. Takie scenariusze, obecne w dziełach od Matrixa po Altered Carbon, bezpośrednio łączą się z badaniami CSR nad neuronalnymi podstawami RSE i odmiennych stanów świadomości. Jakie byłyby poznawcze i etyczne implikacje technologicznie indukowanych, ale subiektywnie autentycznych, doświadczeń religijnych? Czy "symulowana" duchowość różniłaby się poznawczo od tej "naturalnej"? Jak koncepcje duszy, życia pozagrobowego i jaźni musiałyby zostać przeformułowane w obliczu technologii pozwalających na kopiowanie lub modyfikowanie umysłu?

Mit, Magia i Poznanie: Struktury Wyobraźni

Literatura fantasy, choć często osadzona w pretechnologicznych światach, również oferuje cenny materiał dla CSR. Tworząc złożone systemy magiczne, mitologie i panteony, autorzy fantasy często intuicyjnie odwołują się do zasad, które rezonują z teoriami CSR. Czy struktura dobrze skonstruowanego świata fantasy, jego wewnętrzna logika i zasady magii, odzwierciedlają nasze wrodzone intuicje ontologiczne i oczekiwania dotyczące przyczynowości, sprawczości czy rytualnej skuteczności? Czy analiza tego, co czyni fikcyjny system wierzeń "wiarygodnym" dla czytelnika, może rzucić światło na to, co czyni realne systemy religijne poznawczo atrakcyjnymi? Przykładowo, system magii oparty na "prawdziwych imionach" w Ziemiomorzu Ursuli K. Le Guin czy skomplikowane, oparte na regułach systemy magiczne Brandona Sandersona – czy ich atrakcyjność wynika z tego, że angażują one określone mechanizmy poznawcze? Jak trylogia Mroczne materie Philipa Pullmana , literalizująca idee gnostyckie i przedstawiająca Boga jako omylnego demiurga, wykorzystuje spekulatywną ramę do kwestionowania tradycyjnych teologii, jednocześnie opierając się na głęboko zakorzenionych strukturach mitycznych?

Narracje SF i fantasy często nieświadomie odzwierciedlają napięcie obecne w CSR między wyjaśnieniami opartymi na produkcie ubocznym a adaptacją. Wiele historii przedstawia systemy wierzeń (kult AI, religie obcych) jako spontanicznie wyłaniające się z poznawczych osobliwości lub spotkań z nieznanym, co przypomina teorie HADD/MCI. Jednocześnie inne narracje koncentrują się na tym, jak te pierwotne wierzenia są następnie celowo kształtowane, kodifikowane lub wykorzystywane przez instytucje, rządy czy potężne jednostki do celów kontroli społecznej, wzmacniania spójności grupowej lub uzasadniania ekspansji , co rezonuje z teoriami adaptacjonistycznymi i ewolucji kulturowej. To narracyjne odzwierciedlenie sugeruje, że dychotomia produkt uboczny/adaptacja nie jest jedynie naukową debatą, lecz dotyka fundamentalnej dwuznaczności w ludzkim rozumieniu genezy i funkcji systemów wierzeń – dwuznaczności, którą fikcja z łatwością eksploruje. Analiza tych narracji może dostarczyć CSR bogatych hipotez na temat tego, jak mechanizmy będące potencjalnie produktami ubocznymi mogą być "przechwytywane" i instrumentalizowane przez procesy ewolucji kulturowej.

Co więcej, eksploracja świadomości AI i jej potencjalnych związków z religią w SF zmusza CSR do konfrontacji z ograniczeniami jej obecnych, silnie zakorzenionych w biologii i ewolucji człowieka, ram teoretycznych. Stawia to fundamentalne pytania na przyszłość: Jeśli świadomość i zdolność do przypisywania sprawczości – kluczowe koncepcje dla CSR – mogą istnieć poza biologicznym substratem, co to oznacza dla "naturalności" religii? Czy zasady CSR, takie jak HADD czy MCI, mogłyby mieć zastosowanie do umysłów nie-ludzkich, czy też potrzebowalibyśmy zupełnie nowych modeli? Fikcja działa tu jak kluczowy eksperyment myślowy, popychając CSR w kierunku fundamentalnych pytań o naturę poznania, sprawczości i wiary poza ludzkim przypadkiem, co może mieć znaczenie dla przyszłych badań nad interakcją człowiek-AI , a nawet dla poszukiwania inteligencji pozaziemskiej.

5. Wytyczanie Nowych Ścieżek: Przyszłe Synergie i Metodologie

Przyszłość kognitywistyki religii rysuje się jako dynamiczny krajobraz, kształtowany przez postęp w pokrewnych dziedzinach nauki oraz rozwój innowacyjnych metod badawczych. Kluczowe wydaje się pogłębianie synergii interdyscyplinarnych oraz adaptacja nowych narzędzi analitycznych.

Interdyscyplinarne Granice

• Sztuczna Inteligencja i Modelowanie Komputerowe: AI oferuje nowe możliwości analizy ogromnych zbiorów danych religijnych (np. tekstów sakralnych, dyskusji online), modelowania procesów ewolucji kulturowej wierzeń, symulowania złożonych mechanizmów poznawczych leżących u podstaw religijności, a także badania interakcji ludzi z samymi systemami AI, takimi jak chatboty, które często wywołują reakcje antropomorficzne. Platformy takie jak The Virtual Brain pozwalają na symulowanie aktywności mózgu na dużą skalę, co może pomóc w testowaniu hipotez dotyczących neuronalnych podstaw doświadczeń religijnych.

• Filozofia: Konieczne jest dalsze, pogłębione zaangażowanie w dialog z filozofią umysłu, zwłaszcza w kontekście debat na temat reprezentacji mentalnych, świadomości i ucieleśnionego poznania (4E). Istotne pozostają również zagadnienia epistemologiczne dotyczące uzasadnienia przekonań religijnych w świetle ich poznawczych źródeł oraz etyczne implikacje naturalistycznego wyjaśniania moralności i religii. Ciekawą perspektywę mogą wnieść również narzędzia filozofii Wittgensteina do krytycznej analizy języka i założeń CSR.

• Teologia: Dialog między CSR a teologią może wykroczyć poza proste schematy konfliktu lub poszukiwania kompatybilności, zmierzając ku konstruktywnej wymianie. CSR może dostarczyć danych dla teologicznej antropologii (np. dotyczących naturalnych predyspozycji człowieka) , podczas gdy teologia może kwestionować niektóre założenia CSR lub wskazywać na wymiary doświadczenia religijnego pomijane w modelach kognitywnych. Rozważa się również potencjalne zastosowania AI w badaniach teologicznych, np. w analizie tekstów.

• Antropologia i Socjologia: Wzmocnienie więzi z tymi dyscyplinami jest kluczowe, szczególnie w świetle zwrotu ku ucieleśnionemu poznaniu. Przyszłość leży w rozwijaniu zintegrowanych metodologii, łączących rygor eksperymentów poznawczych z głębią badań etnograficznych, analizą sieci społecznych i uwzględnieniem historycznego kontekstu, aby lepiej zrozumieć kulturową różnorodność i specyfikę lokalnych form religijności.

• Biologia Ewolucyjna i Psychologia Ewolucyjna: Współpraca ta będzie kontynuowana, prawdopodobnie zmierzając w kierunku bardziej złożonych modeli koewolucji genetyczno-kulturowej i konstrukcji nisz, które wykroczą poza uproszczoną dychotomię "produkt uboczny vs. adaptacja".

Innowacje Metodologiczne

• Zaawansowane Neuroobrazowanie: Badania neuronaukowe w CSR będą prawdopodobnie coraz częściej wykorzystywać techniki pozwalające nie tylko na lokalizację aktywności mózgowej, ale także na analizę dynamiki sieci neuronalnych, ich łączności (konektywności) oraz integrację danych z różnych modalności (np. fMRI, EEG, MEG). Nowe podejścia, takie jak zdecentralizowane i sfederowane uczenie maszynowe (federated learning), mogą pomóc w analizie dużych, rozproszonych zbiorów danych neuroobrazowych przy jednoczesnym zachowaniu prywatności uczestników.

• Analiza Big Data: Wykorzystanie mocy obliczeniowej do analizy ogromnych zbiorów danych – korpusów tekstowych, danych z mediów społecznościowych, wyników globalnych ankiet – pozwoli na identyfikację subtelnych wzorców w ekspresji religijnej, mechanizmach transmisji wierzeń, czy reakcjach społeczności religijnych na globalne wydarzenia, takie jak pandemia COVID-19.

• Wirtualna Rzeczywistość (VR): Technologie VR stwarzają unikalną możliwość prowadzenia eksperymentów o wyższej trafności ekologicznej w kontrolowanych warunkach laboratoryjnych. Można sobie wyobrazić badania nad wpływem specyficznych środowisk (np. wirtualnych świątyń) na doświadczenia religijne, zachowania rytualne czy dynamikę interakcji społecznych w kontekście religijnym. (Potencjał ten nie jest bezpośrednio opisany w dostarczonych materiałach, ale stanowi logiczne rozszerzenie obecnych trendów).

• Modelowanie Komputerowe: Rozwój coraz bardziej zaawansowanych modeli obliczeniowych pozwoli na symulowanie złożonych procesów poznawczych (np. aktualizacji przekonań w obliczu sprzecznych dowodów), dynamiki kulturowej (np. rozprzestrzeniania się wierzeń w populacji) oraz interakcji między różnymi czynnikami wpływającymi na religijność.

• Międzykulturowe Metody Eksperymentalne: Konieczne jest dalsze poszerzanie badań poza populacje WEIRD (Western, Educated, Industrialized, Rich, Democratic) poprzez prowadzenie eksperymentów terenowych w różnorodnych kulturowo społecznościach, co pozwoli na testowanie uniwersalności modeli poznawczych i lepsze zrozumienie wpływu kontekstu kulturowego.

Rozwój nowych metodologii, takich jak zaawansowane neuroobrazowanie , analiza AI czy Big Data , to nie tylko kwestia posiadania lepszych narzędzi. Odzwierciedla on potencjalną zmianę w rodzaju pytań, jakie CSR może zadawać. Umożliwia przejście od identyfikacji podstawowych, często statycznych mechanizmów (jak HADD) do badania dynamicznych procesów, interakcji w złożonych systemach oraz poznawczych i neuronalnych reakcji w czasie rzeczywistym w specyficznych kontekstach kulturowych. Ta ewolucja metodologiczna może pozwolić na przezwyciężenie niektórych ograniczeń wcześniejszych podejść i zbudowanie mostów między uniwersalistyczną nauką poznawczą a partykularystycznymi naukami humanistycznymi, które podkreślają znaczenie dynamiki i kontekstu.

Potencjalna synergia między CSR a badaniami nad sztuczną inteligencją wydaje się być dwukierunkowa i potencjalnie transformująca. Z jednej strony, CSR może dostarczyć AI cennych informacji na temat ludzkich skłonności poznawczych, takich jak antropomorfizacja, formowanie przekonań czy podatność na błędy poznawcze. Zrozumienie tych mechanizmów jest kluczowe dla projektowania AI, która byłaby nie tylko efektywna, ale także etyczna i bezpieczna w interakcji z człowiekiem, minimalizując ryzyko manipulacji czy nadmiernego zaufania. Z drugiej strony, badanie interakcji ludzi z coraz bardziej zaawansowanymi systemami AI (zwłaszcza konwersacyjnymi LLM czy robotami społecznymi) stwarza dla CSR zupełnie nowy paradygmat eksperymentalny. Pozwala on testować teorie dotyczące wykrywania sprawczości, teorii umysłu czy formowania więzi społecznych z bytami niebiologicznymi w kontrolowanych, ale dynamicznych warunkach. Relacja ta jest zatem wzajemnie korzystna: CSR oferuje wgląd niezbędny dla odpowiedzialnego rozwoju AI, podczas gdy AI dostarcza potężnych nowych narzędzi i poligonów doświadczalnych dla rozwoju badań CSR.

6. Poza Wieżą z Kości Słoniowej: Rezonans Społeczny

Badania prowadzone w ramach kognitywistyki religii, choć zakorzenione w laboratorium i analizie teoretycznej, mają potencjał, by rezonować daleko poza murami akademii, wpływając na rozumienie i rozwiązywanie palących problemów społecznych.

Zrozumienie Ekstremizmu i Radykalizacji

CSR oferuje narzędzia do analizy psychologicznych mechanizmów leżących u podstaw ekstremizmu religijnego. Wgląd w działanie błędów poznawczych (np. błędu konfirmacji, sztywności poznawczej), roli tożsamości grupowej, mechanizmów kosztownego sygnalizowania zaangażowania oraz procesów wzmacniania przekonań w obliczu sprzecznych dowodów może pomóc wyjaśnić, dlaczego niektóre jednostki i grupy stają się podatne na radykalne ideologie. Badania nad dysonansem poznawczym sugerują, że konfrontacja z informacjami podważającymi głęboko zakorzenione wierzenia może, paradoksalnie, prowadzić do jeszcze silniejszego ich ugruntowania i poszukiwania potwierdzenia w radykalnych grupach. Zrozumienie tych procesów, w tym roli internetowych "komór echa" i strategii rekrutacji online (wykorzystujących nawet chatboty AI ), jest kluczowe dla opracowywania skuteczniejszych strategii prewencji i przeciwdziałania ekstremizmowi.

Dialog Międzyreligijny i Współpraca

Zrozumienie wspólnych, potencjalnie uniwersalnych, poznawczych podstaw formowania się przekonań i przynależności grupowej może stanowić punkt wyjścia do budowania mostów w dialogu międzyreligijnym. Uświadomienie sobie, że ludzie różnych wyznań mogą opierać się na podobnych mechanizmach umysłowych w kształtowaniu swojej wiary, może sprzyjać empatii i wzajemnemu szacunkowi. CSR może pomóc zdekonstruować stereotypy, wyjaśniając ich poznawcze korzenie (np. jako wynik kategoryzacji społecznej czy błędów atrybucji). Jednakże, zastosowanie wniosków CSR w tej dziedzinie wymaga ostrożności. Samo wskazanie na wspólne mechanizmy poznawcze (np. HADD) nie gwarantuje automatycznie zrozumienia czy współpracy. Uniwersalne tendencje poznawcze są zawsze filtrowane przez specyficzne narracje kulturowe, doktryny, historyczne urazy i dynamikę władzy. Efektywne wykorzystanie CSR w promowaniu dialogu wymaga zatem integracji jej wniosków z analizą socjologiczną, politologiczną i historyczną, uwzględniającą złożoność realnych relacji międzygrupowych. Naiwne przenoszenie ustaleń z poziomu poznawczego na poziom społeczny jest mało prawdopodobne, by odniosło sukces.

Zdrowie Psychiczne i Dobrostan

Coraz więcej badań eksploruje związki między religijnością/duchowością, procesami poznawczymi a zdrowiem psychicznym. CSR może pomóc zidentyfikować konkretne mechanizmy poznawcze, które są angażowane przez praktyki religijne (np. medytacja, modlitwa, udział we wspólnocie) i które mogą przyczyniać się do poprawy regulacji emocji, funkcji wykonawczych, poczucia sensu życia czy radzenia sobie ze stresem, a tym samym wpływać na redukcję objawów depresji, lęku czy wypalenia zawodowego. Badania sugerują na przykład, że religijność może być silniej powiązana z rozwojem zdolności do regulacji emocji niż z ogólnymi funkcjami wykonawczymi. Taka wiedza może w przyszłości posłużyć do informowania praktyki terapeutycznej lub projektowania interwencji wspierających dobrostan psychiczny, zarówno dla osób wierzących, jak i niewierzących (np. poprzez adaptację technik medytacyjnych czy budowanie wspierających społeczności).

Konflikt i Budowanie Pokoju

Perspektywa CSR, podkreślająca złożoność religii i przestrzegająca przed uproszczonymi dychotomiami (religia jako źródło przemocy vs. religia jako źródło pokoju), może wnieść cenny wkład w rozumienie roli religii w konfliktach i procesach budowania pokoju. Zamiast traktować religię jako monolit, CSR zachęca do analizy konkretnych wierzeń, praktyk i struktur społecznych oraz ich interakcji z czynnikami poznawczymi, politycznymi i ekonomicznymi w danym kontekście historycznym i kulturowym. Taka zniuansowana analiza jest niezbędna dla skutecznych interwencji dyplomatycznych i pokojowych.

Sekularyzm i Dyskurs Publiczny

Wyniki badań CSR mogą również wpływać na publiczne postrzeganie religii w społeczeństwach, które przechodzą procesy sekularyzacji. Czy dostarczają one argumentów na rzecz tezy o nieuchronnym zmierzchu religii jako "poznawczej iluzji" , czy raczej oferują nowe wyjaśnienia jej niezwykłej trwałości, wskazując na jej głębokie zakorzenienie w ludzkiej architekturze poznawczej? Jak CSR wpisuje się w debatę na temat relacji między religią a sekularyzmem, często opartą na niejasnych definicjach obu pojęć?. Badania nad ewolucyjnymi korzeniami religijności mogą prowadzić do hipotez o "szczątkowości" religijności w społeczeństwach zsekularyzowanych.

Edukacja i Kompetencje Cyfrowe

W dobie rosnącej interakcji z AI, wnioski CSR dotyczące antropomorfizacji stają się szczególnie istotne dla edukacji. Istnieje potrzeba rozwijania kompetencji cyfrowych, które pozwolą użytkownikom, zwłaszcza młodym, zrozumieć własną skłonność do przypisywania intencji i umysłu maszynom oraz krytycznie oceniać informacje generowane przez AI, unikając pułapek nadmiernego zaufania.

Należy jednak pamiętać, że potencjalny wpływ społeczny CSR ma dwie strony medalu. Z jednej strony, oferuje narzędzia do zrozumienia i potencjalnie łagodzenia ekstremizmu czy poprawy interwencji w zakresie zdrowia psychicznego. Z drugiej strony, ta sama wiedza o poznawczych mechanizmach formowania przekonań, budowania tożsamości grupowej i wzmacniania zaangażowania mogłaby teoretycznie zostać wykorzystana do celów manipulacji, tworzenia skuteczniejszej propagandy czy nawet efektywniejszej radykalizacji. Zrozumienie zasad MCI może pomóc w tworzeniu bardziej perswazyjnych narracji; zrozumienie kosztownego sygnalizowania może podpowiedzieć strategie sztucznego budowania pozorów zaangażowania grupowego; zrozumienie błędów poznawczych może ułatwić celowaną manipulację. To podkreśla krytyczną potrzebę refleksji etycznej wewnątrz samej kognitywistyki religii, dotyczącej odpowiedzialnego rozpowszechniania i stosowania jej odkryć.

7. Zakończenie: Mapowanie Niewidzialnego Porządku

Kognitywna odyseja w głąb umysłu religijnego trwa. Jak pokazuje niniejszy raport, kognitywistyka religii znajduje się w fascynującym punkcie zwrotnym. Wyłaniające się trendy – zwrot ku ucieleśnionemu i enaktywnemu poznaniu, pogłębiona integracja z neuronauką, eksploracja potencjału sztucznej inteligencji i analizy Big Data, rosnąca synergia interdyscyplinarna oraz coraz wyraźniejszy rezonans społeczny – zapowiadają przyszłość pełną zarówno obiecujących odkryć, jak i złożonych wyzwań.

Centralnym zadaniem CSR pozostaje dążenie do zrozumienia poznawczych fundamentów jednego z najbardziej trwałych i wpływowych zjawisk w historii ludzkości. Można to postrzegać jako próbę "mapowania niewidzialnego porządku" – ukrytej architektury umysłu, która daje początek wierzeniom, rytuałom i wspólnotom kształtującym ludzkie życie od tysiącleci.

W tej podróży nieocenioną wartość ma przyjęcie perspektywy kreatywnej i spekulatywnej, czerpiącej inspirację nie tylko z rygoru naukowego, ale i z wyobraźni – takiej, jaką odnajdujemy w literaturze science fiction i fantasy. Te "laboratoria myślowe" pozwalają nam testować granice naszych teorii, antycypować przyszłe wyzwania (jak interakcja z AI czy technologiczna modyfikacja doświadczenia) i zadawać pytania, które wykraczają poza bezpośrednie dane empiryczne. Pomagają one wzbogacić CSR, chroniąc ją przed pułapką nadmiernej specjalizacji i zachęcając do szerszego spojrzenia na ludzką kondycję.

Ostatecznie, przyszłość kognitywistyki religii leży w integracji. Wymaga ona nieustannego pogłębiania współpracy między dyscyplinami, łączenia rygorystycznych metod naukowych z wrażliwością na niuanse kulturowe, historyczne, filozoficzne i etyczne. Konieczne jest dalsze poszerzanie horyzontów badawczych poza dominujące w nauce populacje zachodnie (WEIRD) , aby zbudować prawdziwie globalną i reprezentatywną naukę o poznawczych podstawach religii. Tylko poprzez taki zintegrowany wysiłek możemy mieć nadzieję na stworzenie bardziej kompletnego, odpowiedzialnego i wnikliwego obrazu tego fascynującego wymiaru ludzkiego doświadczenia. Kognitywna odyseja trwa, a jej kolejne etapy zapowiadają się równie ekscytująco, co dotychczasowe odkrycia.

Cytowane prace

1. Kognitywistyka – Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Kognitywistyka 2. Kognitywne badania nad religią a antropologia kulturowa - Uniwersyteckie Czasopisma Naukowe UG, https://czasopisma.bg.ug.edu.pl/index.php/etnografia/article/download/9960/9036/13967 3. Cognitive science of religion - Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Cognitive_science_of_religion 4. Człowiek jako źródło religii. Scott Atran i kognitywna teoria religii, http://dlibra.bg.ajd.czest.pl:8080/Content/4294 5. Teoretyczne podstawy kognitywistyki religii - Marcin Miłkowski, https://marcinmilkowski.pl/pl/2010/02/12/teoretyczne-podstawy-kognitywistyki-religii/ 6. Metodologiczne i teoretyczne problemy kognitywistyki | (Książka) - Księgarnia znak.com.pl, https://www.znak.com.pl/p/metodologiczne-i-teoretyczne-problemy-kognitywistyki-36340 7. marcinmilkowski.pl, http://marcinmilkowski.pl/wp-content/uploads/2010/02/kognitywistyka_religii.pdf 8. The cognitive science of religion: A critical evaluation for theology | Lee, https://hts.org.za/index.php/hts/article/view/6675/19717 9. The cognitive science of religion and Christian faith: some preliminary considerations, https://journal.iscast.org/past-issues/the-cognitive-science-of-religion-and-christian-faith-some-preliminary-considerations 10. Introduction: New Frontiers in the Cognitive Science of Religion - ScholarBlogs, https://scholarblogs.emory.edu/robertnmccauley/files/2013/12/Introduction-New_Frontiers_in_the_Cognitive_Science_of_Religion.pdf 11. Journal of cognition and culture | Wellcome Collection, https://wellcomecollection.org/works/sfv5tq4z 12. Journal of Cognition and Culture | Brill, https://brill.com/view/journals/jocc/jocc-overview.xml 13. Journals & Resources - IACESR, https://iacesr.com/csr-links/journals-resources/ 14. Cognitive Science of Religion - Pure, https://pure.au.dk/ws/files/99006484/chp_3A10.1007_2F978_3_642_27771_9_9261_4.pdf 15. Centres & Programmes - - IACESR, https://iacesr.com/csr-links/centres-programmes/ 16. Manifest kognitywistycznego religioznawstwa - PhilArchive, https://philarchive.org/archive/MIKMKR 17. Manifest kognitywistycznego religioznawstwa - Etyka, https://etyka.uw.edu.pl/index.php/etyka/article/download/1160/1091/1575 18. Cognitive Science of Religion: What Is It and Why Is It? | Request PDF, https://www.researchgate.net/publication/227548372_Cognitive_Science_of_Religion_What_Is_It_and_Why_Is_It 19. Cognitive Science of Religion: State-of-the-Art - ResearchGate, https://www.researchgate.net/publication/314432662_Cognitive_Science_of_Religion_State-of-the-Art 20. Cognitive Science of Religion: Looking Back, Looking Forward | Request PDF - ResearchGate, https://www.researchgate.net/publication/229761878_Cognitive_Science_of_Religion_Looking_Back_Looking_Forward 21. Cognitive Science; New Developments and Future Directions, http://5.202.73.55:8026/opac/temp/7589.pdf 22. (PDF) A neurocognitive model of ideological thinking - ResearchGate, https://www.researchgate.net/publication/353646053_A_neurocognitive_model_of_ideological_thinking 23. Religious Themes in Science Fiction and Fantasy | Religion and Literature Class Notes | Fiveable, https://library.fiveable.me/religion-literature/unit-13/religious-themes-science-fiction-fantasy/study-guide/ILH86a5men2R6GCo 24. Towards a Robust and Scholarly Christian Engagement with Science Fiction, https://christianscholars.com/towards-a-robust-and-scholarly-christian-engagement-with-science-fiction/ 25. (PDF) Echoes of myth and magic in the language of Artificial Intelligence - ResearchGate, https://www.researchgate.net/publication/340490373_Echoes_of_myth_and_magic_in_the_language_of_Artificial_Intelligence 26. Episode 17: Science Fiction, Science Fact, and AI Consciousness with Beth Singler, https://www.radicalai.org/e17-beth-singler 27. Full article: Toward an embodied cognitive science of religion: enaction, evolution, emergence - Taylor & Francis Online, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/2153599X.2024.2378168 28. Cognitive Science of Religion (CSR) Flashcards - Quizlet, https://quizlet.com/gb/655501477/cognitive-science-of-religion-csr-flash-cards/ 29. Leech | THE COGNITIVE SCIENCE OF RELIGION: IMPLICATIONS FOR THEISM? | Zygon, https://www.zygonjournal.org/article/id/13845/ 30. Cognitive Science of Religion and Christian Faith: How May They Be Brought Together? - American Scientific Affiliation, https://www.asa3.org/ASA/PSCF/2017/PSCF3-17Barrett.pdf 31. The Cognitive Science of Religion (Book Review) - UR Scholarship Repository, https://scholarship.richmond.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1045&context=religiousstudies-faculty-publications 32. The evolution of religion and morality: a synthesis of ethnographic and experimental evidence from eight societies - The University of British Columbia, https://www2.psych.ubc.ca/~ara/Manuscripts/Purzycki%20et%20al%202017%20Religion%20Brain%20Behaviour.pdf 33. The cognitive science of religion: A critical evaluation for theology, https://scielo.org.za/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0259-94222021000400097 34. 5 Key Concepts from Cognitive Science of Religion – Center for ..., https://mindandculture.org/5-key-concepts-from-cognitive-science-of-religion/ 35. Religion, brain and behavior (Taylor & Francis) | 624 Publications | 2299 Citations | Top authors | Related journals - SciSpace, https://scispace.com/journals/religion-brain-and-behavior-x472popf 36. McCauley | RECENT TRENDS IN THE COGNITIVE SCIENCE OF RELIGION: NEUROSCIENCE, RELIGIOUS EXPERIENCE, AND THE CONFLUENCE OF COGNITIVE AND EVOLUTIONARY RESEARCH | Zygon, https://www.zygonjournal.org/article/id/14633/ 37. RECENT TRENDS IN THE COGNITIVE SCIENCE OF RELIGION: NEUROSCIENCE, RELIGIOUS EXPERIENCE, AND THE CONFLUENCE OF COGNITIVE AND EVOLUTIONARY RESEARCH: with Lluís Oviedo, “Challenges, Opportunities, and Suggestions for a Renewed Program in the Scientific Study of Religion”; Robert N. McCauley, “Recent - ResearchGate, https://www.researchgate.net/publication/339378263_RECENT_TRENDS_IN_THE_COGNITIVE_SCIENCE_OF_RELIGION_NEUROSCIENCE_RELIGIOUS_EXPERIENCE_AND_THE_CONFLUENCE_OF_COGNITIVE_AND_EVOLUTIONARY_RESEARCH_with_Lluis_Oviedo_Challenges_Opportunities_and_Suggestion 38. Kognitywistyka, https://kognitywistyka.umk.pl/ 39. (PDF) Pojęcie duszy w naukach kognitywnych. - ResearchGate, https://www.researchgate.net/publication/281800936_Pojecie_duszy_w_naukach_kognitywnych 40. Advances in brain and religion studies: a review and synthesis of ..., https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11638176/ 41. Journal: Religion, Brain & Behavior - Institute for the Bio-Cultural Study of Religion, https://www.ibcsr.org/index.php/publications/journal-religion-brain-behavior 42. Journal: Religion, Brain & Behavior, https://www.ibcsr.org/index.php/religion-brain-a-behavior 43. (PDF) Toward an embodied cognitive science of religion: enaction, evolution, emergence Toward an embodied cognitive science of religion: enaction, evolution, emergence - ResearchGate, https://www.researchgate.net/publication/387271080_Toward_an_embodied_cognitive_science_of_religion_enaction_evolution_emergence_Toward_an_embodied_cognitive_science_of_religion_enaction_evolution_emergence 44. The Virtual Brain Integrates Computational Modeling and Multimodal Neuroimaging - PMC, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3696923/ 45. Shifting themes in the cognitive and evolutionary sciences of religion - OSF, https://osf.io/efrw3/download/ 46. Body in Ritual Space: Communication through embodied practices in religious ritual - Masarykova univerzita, https://is.muni.cz/th/in8hx/Body_in_ritual_space.pdf 47. Journal of Cognition and Culture (Brill) | 501 Publications | 3925 Citations | Top authors, https://scispace.com/journals/journal-of-cognition-and-culture-mp64yhay 48. A well-disposed social anthropologist's problems with the 'cognitive science of religion' by James Laidlaw - Anthropology of this Century, http://aotcpress.com/articles/welldisposed-social-anthropologists-problems-cognitive-science-religion/ 49. The cognitive science of religion: A critical evaluation for theology - ResearchGate, https://www.researchgate.net/publication/354442898_The_cognitive_science_of_religion_A_critical_evaluation_for_theology 50. Five Issues in the Debate: A Response to Critics | Journal for the Cognitive Science of Religion - Equinox Publishing, https://journal.equinoxpub.com/JCSR/article/view/21517 51. Common Criticisms of the Cognitive Science of Religion–Answered - Robert McCauley, https://www.robertmccauley.com/s/common-criticisms-of-the-cognitive-science-of-religion-answered.pdf 52. Theology and cognitive science, https://cognitionandculture.net/blogs/helen-de-cruzs-blog/theology-and-cognitive-science/index.html 53. Robert Vinten (ed.), Wittgenstein and the Cognitive Science of Religion: Interpreting Human Nature and the Mind - PhilArchive, https://philarchive.org/rec/VINWAT-3 54. The Double-Edged Sword of Anthropomorphism in LLMs - PMC, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7617520/ 55. The Role of Cognitive Dissonance in Fueling Religious Extremism Globally - ResearchGate, https://www.researchgate.net/publication/389711264_The_Role_of_Cognitive_Dissonance_in_Fueling_Religious_Extremism_Globally 56. Religion, Humanity & AI - ΕΚΚΛΗΣΙΑ & ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ, https://eccu-peace.theol.uoa.gr/religionai/ 57. A.I. in Religion, A.I. for Religion, A.I. and Religion: Towards a Theory of Religious Studies and Artificial Intelligence - MDPI, https://www.mdpi.com/2077-1444/12/6/401 58. Theological Anthropology Facing Artificial Intelligence. The Investigation of an Intersection Based on Treatises in - Brill, https://brill.com/view/journals/jrat/aop/article-10.30965-23642807-bja10094/article-10.30965-23642807-bja10094.xml 59. Efficient federated learning for distributed neuroimaging data - Frontiers, https://www.frontiersin.org/journals/neuroinformatics/articles/10.3389/fninf.2024.1430987/full 60. Latest articles from Religion, Brain & Behavior - Taylor & Francis Online, https://www.tandfonline.com/toc/rrbb20/0/0 61. The computational neurology of movement under active inference - PMC - PubMed Central, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8320263/ 62. Countering religious extremism | Sociology of Religion Class Notes - Fiveable, https://library.fiveable.me/sociology-of-religion/unit-8/countering-religious-extremism/study-guide/T6a1LqX2SRwGntN2 63. Interfaith dialogue and cooperation Bridging Beliefs: How Interfaith Cooperation Fuels Entrepreneurial Innovation - FasterCapital, https://www.fastercapital.com/content/Interfaith-dialogue-and-cooperation-Bridging-Beliefs--How-Interfaith-Cooperation-Fuels-Entrepreneurial-Innovation.html 64. Interfaith dialogue in medicine - PMC, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC6988646/ 65. How Mental Health Affects All Communities & Religions, https://blog.hartfordinternational.edu/2023/04/13/role-of-interfaith-communities-in-mental-health-awareness/ 66. THE ROLE OF RELIGION IN CONFLICT AND PEACE- BUILDING - The British Academy, https://www.thebritishacademy.ac.uk/documents/325/Role-of-religion-in-conflict-peacebuilding_0_0.pdf 67. How is Religiousness Associated with Adolescent Risk Taking? The Roles of Emotion Regulation and Executive Function, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8136470/ 68. The Mental Health Implications of Corporate Social Responsibility: The Significance of the Sense-Making Process and Prosocial Motivation - PubMed Central, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10604044/ 69. dr hab. Konrad Talmont-Kamiński, prof. UwB, https://ekspert.uwb.edu.pl/filmy/konrad-talmont-kaminski-17.html