Substancja szkła: Requiem dla przyszłości Bauhausu

W przedświcie, gdy Dessau wciąż spowijała wilgotna, atramentowa cisza, budynek Bauhausu oddychał. Był to oddech płytki, niemal niedostrzegalny, oddech starego betonu i stali kurczących się w chłodzie poranka. Zanim pierwsze promienie słońca musnęły płaski dach skrzydła warsztatowego, wewnątrz zaczynał się rytuał. To cichy, codzienny egzorcyzm przeciwko entropii, odprawiany nie przez architektów czy kuratorów, ale przez tych, których dłonie znały budynek najintymniej.

Widać to w ruchu postaci poruszającej się wzdłuż monumentalnej szklanej ściany osłonowej – jednej z najbardziej uderzających cech projektu Waltera Gropiusa.1 Dłoń, uzbrojona w ściągaczkę i wilgotną szmatkę, przesuwa się po tafli szkła z wyuczoną precyzją. Pisk gumy na szkle jest jedynym dźwiękiem w tej katedrze modernizmu, przerywanym jedynie echem kroków na linoleum. To właśnie w tym geście, w tym powtarzalnym akcie czyszczenia, kryje się fundamentalny paradoks Bauhausu i całej modernistycznej utopii. Estetyka czystych linii, gładkich powierzchni i radykalnej prostoty, która miała symbolizować nową, racjonalną erę, stworzyła iluzję ponadczasowej doskonałości.2 Jednak ta sama estetyka uczyniła architekturę niezwykle podatną na zniszczenia czasu. Na szkle widać każdy pyłek, każdą smugę; na gładkim tynku każdą rysę. Utrzymanie mitu bezwysiłkowej nowoczesności wymaga nieustannej, niemal niewidzialnej ludzkiej pracy. Sprzątaczka, której postać przemyka przez skrzydło warsztatowe 5, nie jest tu drobnym detalem. Jest strażniczką iluzji, cichą bohaterką w codziennym dramacie przetrwania budynku.

Budynek ten, ukończony w 1926 roku, nigdy nie był tylko zbiorem materiałów. Od samego początku był żywym organizmem, manifestem wcielonym w beton i stal.4 Nawet dzisiaj, niemal sto lat później, jego obecność wywołuje głębokie emocje. Jeden ze zwiedzających przyznał, że „trochę płakał, podchodząc do niego”, tak potężna była aura tego miejsca.1 Dziś jego życie jest wielowymiarowe: jest obiektem z listy światowego dziedzictwa UNESCO, celem turystycznych pielgrzymek z możliwością noclegu w dawnych pokojach studenckich, muzeum i wciąż funkcjonującą częścią lokalnej uczelni.1 To złożona tożsamość, balansująca między rolą relikwii a przestrzenią codziennego użytku.

Wkrótce ten cichy poranny rytuał zostanie zakłócony przez obchody stulecia przeniesienia szkoły do Dessau. Jubileusz, opatrzony prowokacyjnym hasłem „An die Substanz” – „Do istoty”, „Do sedna”, „Do substancji” – stawia fundamentalne pytanie.8 Czym jest prawdziwa „substancja” tego miejsca? Czy jest nią oryginalny beton, stal i szkło, z których wiele zostało już wymienionych? Czy może utopijna filozofia, którą budynek miał ucieleśniać? A może to nagromadzone przez dziesięciolecia blizny, pęknięcia i historie jego burzliwego życia stanowią jego prawdziwą istotę? Odpowiedź na to pytanie wymaga archeologicznej precyzji, zejścia w głąb dosłownych i metaforycznych warstw budynku, zaczynając od tej najprostszej: dłoni sprzątaczki na chłodnej tafli szkła o poranku.

Część II: Krystaliczny symbol

Aby zrozumieć, dlaczego ten budynek wciąż rezonuje z taką siłą, trzeba cofnąć się do momentu jego narodzin – do świata wstrząśniętego do posad przez Wielką Wojnę. Bauhaus, założony przez Waltera Gropiusa w Weimarze w 1919 roku, nie był jedynie szkołą artystyczną; był odpowiedzią na traumę, próbą zbudowania nowego świata na zgliszczach starego.9 W manifeście założycielskim Gropius, wciąż pod wpływem ekspresjonistycznego mistycyzmu, wzywał do stworzenia „nowej gildii rzemieślników, bez podziałów klasowych, które wznoszą arogancki mur między rzemieślnikiem a artystą”.10 Jego wizja była niemal religijna: „Pragnijmy wspólnie, projektujmy i twórzmy nową budowlę przyszłości, która połączy wszystko w jednej formie – architekturę, rzeźbę i malarstwo – i która pewnego dnia wzniesie się ku niebu z rąk miliona rzemieślników jako krystaliczny symbol nowej, nadchodzącej wiary”.11

Ta „nowa wiara” nie znalazła jednak zrozumienia w konserwatywnym Weimarze. Rosnąca presja polityczna zmusiła szkołę do opuszczenia miasta w 1925 roku.12 Schronienie znalazła w Dessau, mieście przemysłowym, tętniącym rytmem fabryk Junkersa, mieście, które patrzyło w przyszłość, a nie w przeszłość.13 Przenosiny te były czymś więcej niż zmianą lokalizacji; były darem losu, „jedyną w swoim rodzaju okazją” do wzniesienia budynku szkolnego, który sam w sobie byłby architektoniczną formą idei Bauhausu.5 To tutaj, na żyznej glebie przemysłowego postępu, utopijna wizja Gropiusa miała wreszcie zyskać materialny kształt.

Budynek w Dessau, zaprojektowany w prywatnym biurze Gropiusa i wzniesiony w błyskawicznym tempie w latach 1925–1926, był architektonicznym manifestem.4 Jego asymetryczna, przypominająca śmigło kompozycja była czystą emanacją zasady „forma podąża za funkcją”.3 Każde skrzydło miało jasno zdefiniowane przeznaczenie – warsztaty, sale lekcyjne, administracja, przestrzeń socjalna – a całość spajała „wielka architektura”, realizując postulat sojuszu wszystkich sztuk.6 Użyte materiały – stal, beton i szkło – były bezceremonialnie eksponowane, stanowiąc hołd dla ery przemysłowej i nowego motta szkoły: „Sztuka w przemysł”.2

Najbardziej rewolucyjnym elementem była jednak szklana ściana osłonowa skrzydła warsztatowego. Była czymś więcej niż tylko oknem; była to deklaracja filozoficzna.1 Przejrzystość symbolizowała otwartość, szczerość i racjonalność nowego społeczeństwa. Zacierała granicę między wnętrzem a zewnętrzem, między pracą a życiem, odsłaniając wewnętrzne mechanizmy szkoły przed światem. Budynek nie był jedynie biernym tłem dla edukacji; był jej aktywnym narzędziem. Jego architektura wymuszała nowy sposób poruszania się, patrzenia i interakcji. Student, idąc korytarzem i widząc przez szklaną ścianę pracę kolegów w warsztacie metalowym, uczestniczył w nieustannej, wizualnej lekcji interdyscyplinarności i współpracy.4 Architektura stała się integralną częścią programu nauczania, cichym mistrzem wpajającym studentom fundamentalne zasady szkoły.

Od monumentalnej struktury po najdrobniejszy detal – klamki, meble z giętych stalowych rur projektu Marcela Breuera czy kulistą lampę Marianne Brandt – wszystko było częścią jednej, spójnej wizji.5 Budynek w Dessau był urzeczywistnionym

Gesamtkunstwerk – totalnym dziełem sztuki, w którym szkoła nie mieściła się w budynku; budynek był szkołą.11 Był to szczytowy moment modernistycznego optymizmu, chwila, w której wierzono, że poprzez racjonalny projekt można zbudować nie tylko lepsze domy, ale i lepszych ludzi.

Część III: Maszyna do mieszkania i inne porażki

Jednakże utopia, odlany w betonie sen o doskonałości, ma swoją cenę. Pogoń za radykalnie nową formą, napędzana filozoficznym zapałem, często wyprzedzała możliwości technologiczne i rzemieślnicze epoki. Kruchość tego snu, jego podatność na prozaiczne siły grawitacji, deszczu i czasu, nigdzie nie jest tak boleśnie widoczna jak w dziełach innego tytana modernizmu, Le Corbusiera. Jego zmagania z materią stanowią kluczowy kontekst dla zrozumienia losów budynku Bauhausu, pokazując, że jego problemy nie były odosobnioną tragedią, lecz symptomem systemowej choroby nękającej awangardę.

Pierwszym studium przypadku jest Villa Savoye (1928–1931), lśniący biały manifest wzniesiony na peryferiach Paryża. Zaprojektowana jako idealna „maszyna do mieszkania” 18, szybko okazała się maszyną wadliwą. Historia willi to historia rozczarowania, zapisana w coraz bardziej desperackich listach jej właścicielki, Madame Eugénie Savoye, do architekta. „Wciąż pada deszcz w naszym garażu” – pisała w czerwcu 1930 roku.19 Wcześniej skarżyła się na świetlik, który „wydaje okropny hałas [...], co uniemożliwia nam sen podczas niepogody”.19 Dom, który miał być oazą zdrowia i nowoczesności, był zimny, wilgotny i nieszczelny. Wykonawca twierdził, że ostrzegał Le Corbusiera przed problemami, jakie spowoduje tak nowatorski projekt, ale jego rady zignorowano.19 W 1937 roku sam Le Corbusier musiał przyznać, że dom, który zbudował, jest „niezdatny do zamieszkania”.19

Po opuszczeniu przez właścicieli los willi był dramatyczny. W czasie wojny zajmowały ją wojska niemieckie, a potem amerykańskie. Była plądrowana i dewastowana.21 Później służyła jako stodoła na siano. W latach 60. architekt Bernard Tschumi opisywał jej stan jako obraz nędzy i rozpaczy: „cuchnące moczem, wysmarowane ekskrementami i pokryte obscenicznymi graffiti” ściany pomieszczeń służbowych na parterze.22 Dopiero po długiej, międzynarodowej kampanii udało się ją uratować przed wyburzeniem i wpisać na listę zabytków, co zapoczątkowało żmudny proces renowacji.21

Drugi przypadek to Unité d'Habitation w Marsylii (1945–1952), monumentalny eksperyment w dziedzinie mieszkalnictwa socjalnego. Choć pod wieloma względami odniósł sukces jako model pionowej wioski, jego materialna substancja od samego początku znajdowała się w stanie permanentnego kryzysu.23 Budynek cierpi na „liczne patologie” żelbetu: pęknięcia, kruszenie spowodowane korozją prętów zbrojeniowych i odpryski.26 Jego konserwacja to niekończąca się saga napraw, wymagająca zaawansowanych technik, takich jak elektrochemiczna realkalizacja betonu na pilotis i wymiana całych fragmentów prefabrykowanej fasady.26 Dramatyczny pożar w 2012 roku, który zniszczył kilka mieszkań i pokoi hotelowych, był brutalnym przypomnieniem o kruchości tej betonowej utopii.27

Historie Villi Savoye i Unité d'Habitation odsłaniają fundamentalny paradoks awangardy. To właśnie ten sam pęd ku eksperymentowi, który uczynił te budynki rewolucyjnymi, zasiał ziarna ich fizycznego rozkładu. Chęć zerwania z tradycją – „świadomie i celowo zerwał z tradycją”, jak pisano o Le Corbusierze 18 – dotyczyła nie tylko formy, ale i metod konstrukcyjnych. Płaskie dachy w deszczowym klimacie, ogromne przeszklenia bez odpowiedniej technologii izolacyjnej, nowatorskie zastosowania żelbetu – wszystko to było częścią estetycznego manifestu, który ignorował brutalne prawa fizyki. W tym kontekście wady tych budynków przestają być zwykłymi błędami. Stają się danymi, nieodłączną częścią eksperymentu. Ich historyczna wartość leży nie tylko w ich koncepcyjnym triumfie, ale również w lekcjach płynących z ich materialnej porażki.

Część IV: Blizny i rewizje: Biografia budynku

Życie budynku Bauhausu w Dessau po jego zamknięciu jest kroniką ideologicznych zawłaszczeń i fizycznych transformacji. Każda epoka zostawiała na nim swoje piętno, tworząc złożony palimpsest, który współcześni konserwatorzy muszą dziś odczytywać. To nie jest historia obiektu, lecz biografia – opowieść o przetrwaniu, adaptacji i nieustannej reinterpretacji.

Początek końca nastąpił w 1932 roku, gdy nowo wybrane nazistowskie władze Dessau wstrzymały finansowanie szkoły, zmuszając ją do przeniesienia się do Berlina, gdzie rok później została ostatecznie zamknięta.11 Budynek, symbol „zdegenerowanego” internacjonalistycznego modernizmu, miał zostać zburzony.6 Ocalał, ale jego przeznaczenie zostało wypaczone w sposób, który stanowił symboliczną profanację. Przezroczyste warsztaty, w których rodziła się nowa estetyka, zostały przekształcone najpierw w szkołę dla kobiet uczącą gotowania i szycia, a następnie w szkołę dla oficerów NSDAP (

Gauführerschule).6 Utopijna przestrzeń wolności stała się narzędziem totalitarnej indoktrynacji.

Kolejny cios nadszedł z nieba. W marcu 1945 roku, podczas alianckiego nalotu bombowego na Dessau, budynek został trafiony. Jego najcenniejszy element, delikatna stalowo-szklana fasada skrzydła warsztatowego, została zniszczona.12 Rana zadana przez ideologię została pogłębiona przez fizyczne zniszczenie wojenne.

W epoce Niemieckiej Republiki Demokratycznej los budynku był ambiwalentny. Początkowo traktowano go czysto pragmatycznie. Został prowizorycznie naprawiony, aby mógł służyć jako instytucja edukacyjna, bez większego poszanowania dla integralności projektu Gropiusa.12 Jednak z czasem, w miarę krystalizowania się wschodnioniemieckiej tożsamości kulturowej, zaczęto dostrzegać jego wartość. W 1972 roku został wpisany na listę zabytków.12 Kulminacją tego procesu była renowacja przeprowadzona w 1976 roku z okazji 50. rocznicy otwarcia. Była to jednak renowacja „zgodna z rozumieniem ochrony zabytków w NRD”.15 Zniszczoną fasadę odtworzono, ale zamiast stali użyto aluminium. Wygląd został przywrócony, ale autentyczna substancja została zastąpiona przez współczesny odpowiednik. Był to akt konserwacji, który jednocześnie tworzył historyczną fikcję, fasadę w podwójnym tego słowa znaczeniu.

Prawdziwa kanonizacja budynku nastąpiła po zjednoczeniu Niemiec. W latach 1996–2006 przeprowadzono gruntowną, naukową renowację, opartą na dogłębnych badaniach archiwalnych i materialnych.7 Badano oryginalne schematy kolorystyczne Hinnerka Schepera, odtwarzano eksperymentalne materiały podłogowe, a nawet odnaleziono oryginalne okna z 1926 roku, które po demontażu w 1976 roku służyły jako... szklarnia.17 Ten proces, zwieńczony wpisaniem na listę światowego dziedzictwa UNESCO w 1996 roku, odzwierciedlał globalną kulturę dziedzictwa, w której dążenie do naukowej „autentyczności” stało się nadrzędną wartością.

Każdy z tych etapów – nazistowska uzurpacja, powojenna utylitaryzacja, socjalistyczna fasada i postzjednoczeniowa sakralizacja – był nie tylko techniczną operacją, ale i aktem ideologicznym. Budynek stał się płótnem, na którym kolejne reżimy i systemy wartości projektowały swoje wizje historii, nowoczesności i tożsamości. Debata nad tym, którą warstwę zachować, a którą usunąć, jest w istocie debatą o tym, która wersja jego historii jest tą „prawdziwą”.

Chronologia duszy budynku

Część V: Do substancji

Narracja powraca do teraźniejszości, do jubileuszu „An die Substanz”, który staje się kulminacją tej długiej i skomplikowanej historii. To nie jest nostalgiczne świętowanie przeszłości, lecz głęboko krytyczna autoanaliza, próba zdefiniowania na nowo, czym jest dziedzictwo Bauhausu w XXI wieku. Intelektualne serce tej operacji bije w Fundacji Bauhaus Dessau, a jej ton nadają kuratorzy tacy jak prof. dr Regina Bittner.

Praca Bittner jest kluczem do zrozumienia filozofii jubileuszu. Od lat dąży ona do dekonstrukcji „hegemonicznej narracji Bauhausu” – uproszczonego, zachodniocentrycznego mitu, który sprowadza szkołę do kilku ikonicznych obiektów i jednolitego stylu.29 Zamiast mówić o „wpływie” Bauhausu na świat, proponuje termin „pogłosy” lub „echa” (

reverberations), podkreślając złożone, dwukierunkowe interakcje z innymi kulturami, które często były pomijane w powojennej niemieckiej historiografii.29 Dla niej Bauhaus to „tygiel”, w którym spotykały się sprzeczne idee: inżynierowie z ezoterykami, reformatorzy życia z technokratami.29 Jej podejście opiera się na idei „krytycznego dziedzictwa”, które nie boi się trudnych pytań o kolaborację niektórych członków szkoły z nazistami czy o jej związki z kolonialnym spojrzeniem na sztukę nieeuropejską.29

Ten krytyczny duch przenika cały program jubileuszu, który sam w sobie jest kuratorskim manifestem.8 Zestawienie tytułów wystaw jest niezwykle wymowne. Z jednej strony mamy zanurzenie w historyczną materię modernizmu: „Bakelit | Glazura | Kolor” czy „Szkło | Beton | Metal”.8 To bezpośrednie dotknięcie „substancji” z przeszłości. Z drugiej strony, program gwałtownie skręca ku teraźniejszości i przyszłości w wystawach takich jak „Algi | Gruz | CO2”.8 To pytanie o to, co metoda Bauhausu – radykalne, materialne eksperymentowanie – oznacza w dobie katastrofy ekologicznej. To zestawienie pokazuje, że jubileusz nie jest celebracją, lecz dialogiem między przeszłością a przyszłością, dziedzictwem a odpowiedzialnością.

Ta filozofia rezonuje w całym ekosystemie instytucji. W nowym Muzeum Bauhausu w Dessau, kuratorzy tacy jak Anne Schneider pracują nad przekształceniem go w interaktywne „miejsce eksperymentów” (Versuchsstätte) i „otwartą scenę”.32 Zamiast pasywnego oglądania eksponatów, publiczność jest zapraszana do aktywnego uczestnictwa, do zabawy, do nauki poprzez działanie – co jest bezpośrednim nawiązaniem do oryginalnej pedagogiki szkoły, która kładła nacisk na „oduczanie się” konwencjonalnej wiedzy i bezpośrednie, zmysłowe doświadczanie materiału.34

W tym kontekście staje się jasne, że hasło „An die Substanz” jest celowo wieloznaczne. Nie chodzi tylko o fizyczną substancję budynku, ale o intelektualną substancję idei. Kuratorzy z Dessau dokonują świadomej redefinicji dziedzictwa Bauhausu. Przenoszą akcent z kolekcji ikonicznych obiektów i skodyfikowanego „stylu Bauhausu” na rzecz otwartej, adaptowalnej metodologii rozwiązywania problemów. Jubileusz jest publicznym ogłoszeniem tej zmiany. Dowodzi, że najcenniejszą „substancją”, którą należy chronić i rozwijać, nie jest kruchy beton czy historyczne szkło, ale niematerialna metoda intelektualna szkoły – metoda radykalnej, opartej na materii dociekliwości, którą można zastosować do każdego problemu, w każdej epoce.

Zakończenie: Otwarte warsztaty

Na koniec wracamy do obrazu szklanej ściany osłonowej o poranku. Po tej podróży przez stulecie triumfów, porażek, profanacji i renowacji, nie jest ona już tylko symbolem modernistycznej przejrzystości czy obiektem wymagającym czyszczenia. Stała się czymś więcej: kruchą skórą, historycznym dokumentem noszącym niewidzialne blizny, soczewką, przez którą można patrzeć zarówno w przeszłość, jak i w przyszłość.

Jubileusz „An die Substanz” dowodzi, że prawdziwą istotą Bauhausu nie jest zamknięty kanon form ani zbiór muzealnych artefaktów. Jest nią nieprzemijające, radykalne przywiązanie do idei Versuchsstätte – otwartego warsztatu, poligonu doświadczalnego.

Budynek w Dessau nie jest relikwią, którą należy zamknąć w bursztynowej gablocie doskonałej konserwacji. Jego najwyższym celem, ostatecznym spełnieniem wizji Gropiusa, jest pozostanie miejscem zadawania trudnych pytań, materialnego eksperymentu i projektowania dla przyszłości – przyszłości, która obejmuje dziś nie tylko nowe formy życia, ale i przetrwanie samej substancji planety. Dziedzictwo nie jest zakończone. Warsztat pozostaje otwarty.

Cytowane prace

1. Walter Gropius designed school in Dessau to reflect the Bauhaus values - Dezeen, accessed September 1, 2025, https://www.dezeen.com/2018/11/05/bauhaus-dessau-school-building-walter-gropius-germany-architecture/

2. Styl bauhaus – historia, przykłady i inspiracje - Murapol, accessed September 1, 2025, https://murapol.pl/poradniki/styl-bauhaus-historia-przyklady-i-inspiracje

3. Styl Bauhaus: historia, założenia i ponadczasowy design - Retrosciana.pl, accessed September 1, 2025, https://retrosciana.pl/styl-bauhaus-historia-zalozenia-i-ponadczasowy-design/

4. Bauhaus Building in Dessau by Walter Gropius | ArchEyes, accessed September 1, 2025, https://archeyes.com/bauhaus-building-in-dessau-by-walter-gropius/

5. Bauhausgebäude - Orte - Stiftung Bauhaus Dessau, accessed September 1, 2025, https://bauhaus-dessau.de/orte/bauhausgebaeude/

6. Bauhaus Dessau - Wikipedia, accessed September 1, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Bauhaus_Dessau

7. Bauhaus Building, accessed September 1, 2025, https://bauhauskooperation.com/reisen/orte/ortsdetailseite/ort-19

8. An die Substanz. Bauhaus Dessau 100 - Stiftung Bauhaus Dessau, accessed September 1, 2025, https://bauhaus-dessau.de/an-die-substanz-auftakt/

9. The Bauhaus, 1919–1933 - The Metropolitan Museum of Art, accessed September 1, 2025, https://www.metmuseum.org/essays/the-bauhaus-1919-1933

10. Bauhaus - Wikipedia, accessed September 1, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Bauhaus

11. History of the Bauhaus, accessed September 1, 2025, https://www.getty.edu/research/exhibitions_events/exhibitions/bauhaus/new_artist/history/

12. Bauhaus and its Sites in Weimar, Dessau and Bernau - Wikipedia, accessed September 1, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Bauhaus_and_its_Sites_in_Weimar,_Dessau_and_Bernau

13. 1925-1931: Bauhaus Years - DESSAU, GERMANY, accessed September 1, 2025, https://dessau-germany.weebly.com/1925-1931-bauhaus-years.html

14. Bauhaus: The School of Modernism - Google Arts & Culture, accessed September 1, 2025, https://artsandculture.google.com/story/bauhaus-the-school-of-modernism/8QUh8UW9Rfa-Kw?hl=en

15. Bauhaus Building - Locations - Stiftung Bauhaus Dessau, accessed September 1, 2025, https://bauhaus-dessau.de/en/venues/bauhaus-building/

16. Krótka historia ruchu Bauhaus i jego wpływu na życie - RE-Energy, accessed September 1, 2025, https://reenergyexpo.pl/krotka-historia-ruchu-bauhaus-i-jego-wplywu-na-zycie/

17. Conservation and Preservation of the Bauhaus Building in Dessau - ICOMOS, accessed September 1, 2025, https://www.icomos.org/public/risk/2007/pdf/Soviet_Heritage_26_IV-2_Markgraf.pdf

18. How Corbusier's Villa Savoye rejected Tradtion & Embraced Modernity in the 20th Century, accessed September 1, 2025, https://www.youtube.com/shorts/yfuG0YgDAEk

19. The DARKER Side of Villa Savoye - misfits' architecture, accessed September 1, 2025, https://misfitsarchitecture.com/2011/09/03/the-darker-side-of-villa-savoye/

20. A Few Facts About Villa Savoye Dark Side - Arch2O.com, accessed September 1, 2025, https://www.arch2o.com/why-was-villa-savoye-hated-by-the-savoyes/

21. VILLA SAVOYE - MoMA, accessed September 1, 2025, https://www.moma.org/docs/press_archives/3715/releases/MOMA_1966_July-December_0021.pdf

22. Villa Savoye abandoned - Archiwik.org, accessed September 1, 2025, https://www.archiwik.org/index.php/Villa_Savoye_abandoned

23. The Unité d'Habitation de Marseille turns 70 ans ! - Fondation Le Corbusier, accessed September 1, 2025, https://www.fondationlecorbusier.fr/en/news/the-unite-dhabitation-de-marseille-turns-70-ans/

24. La Cité radieuse – Le Corbusier | Office de Tourisme de Marseille, accessed September 1, 2025, https://www.marseille-tourisme.com/decouvrez-marseille/culture-et-patrimoine/sites-et-monuments/cite-radieuse-le-corbusier/

25. Le Corbusier, Unité d'habitation, Marseille, France, 1945-1952, accessed September 1, 2025, https://www.fondationlecorbusier.fr/en/work-architecture/achievements-unite-dhabitation-marseille-france-1945-1952/

26. (PDF) The Marseille Unité d'Habitation after Le Corbusier: Or the Chronicle of a Permanent Construction Site - ResearchGate, accessed September 1, 2025, https://www.researchgate.net/publication/302569829_The_Marseille_Unite_d'Habitation_after_Le_Corbusier_Or_the_Chronicle_of_a_Permanent_Construction_Site

27. Unité d'Habitation by Le Corbusier - A Closer Look, accessed September 1, 2025, https://artincontext.org/unite-dhabitation-by-le-corbusier/

28. Bauhaus – Wikipedia, wolna encyklopedia, accessed September 1, 2025, https://pl.wikipedia.org/wiki/Bauhaus

29. Bauhaus – A Worldwide Dialogue, accessed September 1, 2025, https://culturalrelations.ifa.de/en/focus/article/bauhaus-a-worldwide-dialogue/

30. Prof. Dr. Regina Bittner: In the fabric of Bauhaus Narratives :: Muzej Suvremene Umjetnosti, Zagreb, accessed September 1, 2025, http://www.msu.hr/dogadanja/prof-dr-regina-bittner-o-tkanju-bauhaus-narativa/1646/en.html

31. Kunst-News 34, accessed September 1, 2025, https://www.kunst-news.de/epaper/222/epaper/ausgabe.pdf

32. Bauhaus Museum Dessau, accessed September 1, 2025, https://bauhauskooperation.com/mediate/bauhaus-agents/dessau/bauhaus-museum-dessau

33. Versuchsstätte Bauhaus - Programme, accessed September 1, 2025, https://bauhaus-dessau.de/en/exhibitions/versuchsstaette-bauhaus/

34. Out of the Display Case: Experience Museum - Programme - Stiftung Bauhaus Dessau, accessed September 1, 2025, https://bauhaus-dessau.de/en/events/out-of-the-display-case-experience-museum/

35. Towards a Tangible Pedagogy - Articles - bauhaus imaginista, accessed September 1, 2025, https://www.bauhaus-imaginista.org/articles/6019/towards-a-tangible-pedagogy