Niebo nad Bielskiem: 90 Lat Innowacji, Designu i Pasji w Polskiej Stolicy Szybownictwa

|Mateusz Graś
Niebo nad Bielskiem: 90 Lat Innowacji, Designu i Pasji w Polskiej Stolicy Szybownictwa

Na tle majestatycznych szczytów Beskidów, bezszelestna, elegancka sylwetka polskiego szybowca kreśli na niebie idealną linię. To nie jest zwykła maszyna; to latająca rzeźba, owoc unikalnego ekosystemu projektowego, który przez dekady uczynił z Bielska-Białej światową stolicę szybownictwa. To historia „Bielskiej Szkoły Projektowania Szybowców” – nieformalnej instytucji, lecz potężnej filozofii, która po mistrzowsku łączyła aerodynamiczną doskonałość, innowacje materiałowe i głębokie wyczucie estetyki.1

To dziedzictwo nie jest zamkniętym rozdziałem historii. Ten sam duch innowacji, który zrodził mistrzowskie konstrukcje Szybowcowego Zakładu Doświadczalnego (SZD), dziś napędza nowoczesne inicjatywy projektowe w mieście, takie jak BB__Design Lab (bbdl.pl) czy działania Fundacji Ludzie-Innowacje-Design (flid.pl).3 90-letnia historia projektowania szybowców w Bielsku-Białej to fascynująca saga o tym, jak miasto stało się globalnym centrum doskonałości dzięki unikalnemu połączeniu inżynieryjnego geniuszu i artystycznej wrażliwości. Ta spuścizna, zrodzona w warsztatach SZD, wciąż definiuje tożsamość Bielska-Białej jako miasta designu i innowacji – opowieść, która zasługuje na to, by poznały ją nowe pokolenia.4

Część I: Fundamenty – Od Drewna i Płótna do Międzynarodowej Sławy (lata 30. – 1950.)

Przedwojenne Korzenie i Duch Pionierów

Pasja do lotnictwa w odrodzonej Polsce miała swoje korzenie na długo przed powstaniem bielskiego ośrodka. Już w latach 1895-1896 Czesław Tański prowadził swoje pierwsze próby, a w 1923 roku zorganizowano pierwszy konkurs „ślizgowców”, jak wówczas nazywano szybowce.7 To na tym kulturowym gruncie wyrosło polskie szybownictwo. Bielsko-Biała i okolice szybko stały się kluczową lokalizacją. Bliskość góry Żar i sprzyjające warunki terenowe sprawiły, że w 1934 roku na wzgórzu Chełm otwarto Śląską Szkołę Szybowcową LOPP.4 Jeszcze przed wojną w mieście działały Śląskie Zakłady Szybowcowe, które wyprodukowały 180 maszyn.2 To tu działali tacy pionierzy jak Wacław Czerwiński, twórca legendarnych konstrukcji „Wrona”, „Salamandra” czy wyczynowy „Orlik”, które należały do światowej czołówki.9

Powojenna Odbudowa: Instytut Szybownictwa (IS)

II wojna światowa zniszczyła niemal cały dorobek. Po jej zakończeniu ocalała jedynie garstka uszkodzonych szybowców, w tym pojedyncze egzemplarze „Orlika”, „Salamandry”, „Wrony” i „Żaby”.9 W tych trudnych warunkach podjęto kluczową decyzję. 25 stycznia 1946 roku Ministerstwo Komunikacji powołało do życia Instytut Szybownictwa (IS) z siedzibą w Bielsku-Białej, na czele którego stanął Rudolf Weigl.7 Wybór lokalizacji nie był przypadkowy – opierał się na bogatych tradycjach przedwojennych i doskonałych warunkach geograficznych.4

Początkowo praca skupiała się na remontach, ale ambicje sięgały znacznie dalej. Już w czerwcu 1946 roku oblatano pięć pierwszych egzemplarzy powojennej „Salamandry” konstrukcji Czerwińskiego, co stało się symbolem odrodzenia.7 Ten szybki zwrot od przetrwania do tworzenia był zdumiewający. W latach 1947-1949 Instytut opracował prototypy, które nie ustępowały światowej czołówce: wysokowyczynowy IS-1 „Sęp”, wyczynowo-treningowy IS-2 „Mucha” oraz szkolny IS-3 „ABC”.9

Narodziny Legendy: Szybowcowy Zakład Doświadczalny (SZD)

5 października 1948 roku nastąpiła zmiana, która zdefiniowała polskie szybownictwo na następne półwiecze: Instytut Szybownictwa został przemianowany na Szybowcowy Zakład Doświadczalny (SZD), a jego pierwszym kierownikiem został Władysław Nowakowski.6 To nie była jedynie zmiana nazwy. Oznaczała ona przejście od instytutu badawczego do centralnego ośrodka projektowania i budowy prototypów, który stał się sercem całego polskiego przemysłu szybowcowego.1

Ukształtował się wówczas unikalny model organizacyjny. SZD w Bielsku-Białej było „mózgiem” operacji – biurem konstrukcyjnym i prototypownią. Produkcja seryjna odbywała się natomiast w wyspecjalizowanych zakładach filialnych, m.in. w Jeżowie Sudeckim, Wrocławiu czy Krośnie.15 Mimo to, każda konstrukcja, niezależnie od miejsca produkcji, nosiła prestiżowe oznaczenie SZD. Była to świadoma strategia budowania marki, która stała się na całym świecie synonimem najwyższej jakości i innowacyjności w projektowaniu szybowców.

Studium Przypadku: SZD-9 Bocian – Koń Roboczy Polskich Niebios

Zaprojektowany na początku lat 50. XX wieku SZD-9 „Bocian” jest kwintesencją wczesnej ery SZD. Ten dwumiejscowy szybowiec o konstrukcji drewnianej, przeznaczony do lotów wyczynowych, długotrwałych i wysokościowych, stał się podstawowym narzędziem szkolenia.17 Jak trafnie ujęto, „na Bocianach wyszkolono najwięcej polskich pilotów w powojennej Polsce”.17

Jednak „Bocian” był czymś znacznie więcej niż tylko maszyną szkolną. Był to szybowiec o fenomenalnych osiągach, na którym ustanowiono dziesiątki rekordów świata, co dowodziło niezwykłej dojrzałości projektowej i konstrukcyjnej bielskiego ośrodka już w pierwszej dekadzie jego istnienia.

Data ID Rekordu FAI Rodzaj Rekordu Wynik Pilot/Załoga/Miejsce
14.07.1955 5469 Prędkość na trójkącie 200 km 45,06 km/h Adam Brzoza; Jerzy Gabrylewicz
16.08.1955 4388 Prędkość na trójkącie 200 km 50,34 km/h Maksymiliana Czmielówna; Helena Niezabytowska
23.05.1956 4362 Przelot docelowo-powrotny 341,90 km Pelagia Majewska; Halina Oleksiewicz
18.07.1958 4366 Przelot docelowy 489,80 km Lucyna Bajewska; Krystyna Cieślik
10.08.1958 4363 Przelot docelowy 518,59 km Pelagia Majewska; Jadwiga Kurka
06.07.1959 4606 Przelot docelowo-powrotny 517,80 km Henryk Zydorczak; Jerzy Leśniorowski
08.08.1962 10062 Przelot docelowy 636,6 km Franciszek Kępka; Edward Lopato
08.08.1962 10149 Przelot docelowy 540,4 km Pelagia Majewska; Irena Raze
05.11.1966 364 Przewyższenie 11 680 m Stanisław Józefczak; Jan Tarczon
17.10.1967 376 Wysokość absolutna 9 174 m Adela Dankowska; Maria Matelska

Źródło: Opracowanie na podstawie danych z FAI.17 Tabela przedstawia wybrane rekordy.

Część II: Złota Era – Elegancja Formy i Szczyt Konstrukcji Drewnianej (lata 60.)

Lata 60. to okres, w którym „Bielska Szkoła Projektowania” osiągnęła apogeum w dziedzinie konstrukcji drewnianych. Jej filozofia opierała się na dążeniu do aerodynamicznej czystości, gdzie płynne, organiczne linie i minimalizm konstrukcyjny tworzyły formę będącą uczciwym wyrazem funkcji. To właśnie w tej dekadzie powstały szybowce, które do dziś uchodzą za ikony wzornictwa lotniczego.

Studium Przypadku: SZD-24 Foka – Aerodynamiczna Rzeźba

Oblatana w 1960 roku SZD-24 „Foka” jest bez wątpienia najsłynniejszym dziełem tej epoki i arcydziełem głównego konstruktora, inż. Władysława Okarmusa.18 Jej najbardziej rewolucyjną innowacją, pierwszą taką na świecie, była półleżąca pozycja pilota.18 Ten ergonomiczny wybór nie był podyktowany komfortem, lecz bezkompromisowym dążeniem do doskonałości aerodynamicznej. Pozwolił na radykalne zmniejszenie przekroju poprzecznego kadłuba, co z kolei przełożyło się na drastyczną redukcję oporu czołowego.19 W ten sposób decyzja projektowa skoncentrowana na człowieku stała się głównym czynnikiem kształtującym estetykę całej maszyny, nadając jej niezwykle smukłą i elegancką sylwetkę.

Konstrukcyjnie „Foka” była szczytowym osiągnięciem technologii obróbki drewna. Półskorupowy kadłub o pokryciu ze sklejki był tak gładki, że zyskał miano „aerodynamicznej rzeźby”.19 Jednocześnie projektanci, spoglądając w przyszłość, zastosowali laminaty do wykonania elementów o nierozwijalnych powierzchniach, takich jak nos kadłuba czy owiewki, co stanowiło pierwszy krok w kierunku konstrukcji mieszanych.18

„Foka” odniosła spektakularny sukces. Ustanowiono na niej siedem rekordów świata.19 Ukoronowaniem jej kariery było zwycięstwo Jana Wróblewskiego podczas Szybowcowych Mistrzostw Świata w 1965 roku. Startując w klasie otwartej, pokonał on znacznie większe i bardziej skomplikowane maszyny, co było ostatecznym dowodem na geniusz i wyższość filozofii projektowej „Foki”.19

Studium Przypadku: SZD-19 Zefir – Apogeum Konstrukcji Drewnianej

Jeśli „Foka” reprezentowała dążenie do doskonałości poprzez elegancką prostotę, to SZD-19 „Zefir”, dzieło zespołu pod kierownictwem inż. Bogumiła Szuby, był jej przeciwieństwem – próbą osiągnięcia szczytu poprzez mistrzowskie opanowanie złożoności.23 Pierwszy prototyp z 1958 roku miał nowatorskie, metalowe skrzydła i klapy sterowane hydraulicznie.23 Seryjny „Zefir 2” z 1960 roku powrócił do konstrukcji drewnianej, ale zachował zaawansowane rozwiązania, takie jak leżąca pozycja pilota, spadochron hamujący i skomplikowany system klap.23 Był to szczyt możliwości, jakie oferowało drewno, ale jednocześnie konstrukcja ta pokazywała granice tego materiału.27

Mimo swojej złożoności, „Zefir” był maszyną zwycięską. W 1963 roku Edward Makula zdobył na nim tytuł Mistrza Świata, a dwa lata później, za swoje wybitne osiągnięcia na tym szybowcu, został uhonorowany najwyższym odznaczeniem szybowcowym – Medalem Lilienthala FAI.28 Ostateczna wersja, „Zefir 4”, uważana jest za „ukoronowanie osiągnięć w projektowaniu szybowców o konstrukcji drewnianej”, ale była zarazem ostatnią tego typu konstrukcją zbudowaną w SZD.26 Jej pojawienie się zbiegło się w czasie z rewolucją, która na zawsze miała zmienić oblicze szybownictwa.

Część III: Rewolucja Kompozytowa i Globalna Dominacja (lata 70. – 80.)

Rewolucja Materiałowa: Przejście na Kompozyty

Pod koniec lat 60. stało się jasne, że era wyczynowych szybowców drewnianych dobiegła końca. Przyszłość należała do kompozytów szklano-epoksydowych.30 Reakcja bielskiego ośrodka była natychmiastowa i strategiczna. W 1969 roku powołano Zakład Doświadczalny Rozwoju i Budowy Szybowców, przekształcony w 1972 roku w Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Szybownictwa.30 Była to potężna inwestycja państwowa mająca na celu opanowanie nowej, niezwykle wymagającej technologii.

Wyzwania były ogromne. Brakowało wiedzy na temat obliczeń wytrzymałościowych dla struktur laminatowych, co zmuszało konstruktorów do pracy metodą prób i błędów. Konieczne było przeprowadzenie setek kosztownych testów materiałowych, pozyskanie deficytowych, importowanych tkanin szklanych Interglas i żywic epoksydowych oraz zbudowanie od podstaw nowej infrastruktury, w tym specjalnych komór termostatycznych do badań.32 Ten technologiczny skok był operacją o ogromnej skali i wysokim ryzyku.

Studium Przypadku: SZD-37 Jantar – Świt Nowej Ery

Owocem tego wysiłku był SZD-37 „Jantar”, pierwszy polski szybowiec w pełni laminatowy, oblatany w 1972 roku. Projekt, którym kierował inż. Adam Kurbiel, był przełomem.30 Jego konstrukcja opierała się na kompozycie szklano-epoksydowym z rdzeniem z pianki PCV w strukturze przekładkowej (tzw. sandacz). Skrzydła posiadały integralne zbiorniki na balast wodny, a w kadłubie, dla zapewnienia odpowiedniej sztywności, zastosowano duraluminiową belkę ogonową – rozwiązanie wynikające z analizy problemów wczesnych konstrukcji niemieckich.32

Sukces „Jantara” był natychmiastowy i spektakularny. Już w roku swojego debiutu wystartował na Mistrzostwach Świata, gdzie Międzynarodowa Organizacja Naukowo-Techniczna Szybownictwa (OSTIV) przyznała mu tytuł najlepszego szybowca w klasie otwartej (w wersji 19-metrowej).4 Było to ostateczne potwierdzenie, że ryzykowna inwestycja w technologię kompozytową opłaciła się, a Polska ponownie znalazła się w absolutnej światowej czołówce. Prototypy „Jantara” dały początek całej dynastii szybowców (Jantar 1, Jantar 2, Jantar Standard), których w latach 1972-1986 wyprodukowano ponad 1000, z czego aż 846 trafiło na eksport.30

Globalna Potęga i Wpływy

Lata 70. to bezdyskusyjny szczyt potęgi bielskich zakładów. Z roczną produkcją na poziomie około 150 szybowców i zatrudnieniem rzędu 600 pracowników, stały się one największą wytwórnią szybowców na świecie.6 Ich globalny wpływ był jednak widoczny znacznie wcześniej. Już w latach 50. inżynierowie z SZD odegrali kluczową rolę w tworzeniu przemysłu szybowcowego w Chińskiej Republice Ludowej, gdzie na licencji produkowano polskie modele „ABC”, „Salamandra” i „Mucha”. Zespół pod kierownictwem inż. Józefa Niespały zaprojektował tam nawet pierwszy chiński szybowiec „Jie-fang”.9 Ta zdolność do eksportu nie tylko gotowych produktów, ale i całej myśli technicznej, świadczy o wyjątkowej pozycji, jaką SZD zajmowało na świecie, działając jako globalny lider zza żelaznej kurtyny.

Studium Przypadku: SZD-50 Puchacz – Nowoczesny Szkoleniowiec

Naturalnym następcą drewnianego „Bociana” w erze kompozytów stał się SZD-50 „Puchacz”. Zaprojektowany przez zespół pod kierownictwem inż. Adama Meusa, miał za zadanie wyszkolić nowe pokolenie pilotów.36 Jego konstrukcja z laminatu szklano-epoksydowego, z charakterystycznym usterzeniem w układzie T i skrzydłami o ujemnym skosie, została zaprojektowana z myślą o wytrzymałości i prostocie eksploatacji.36 Choć znany był z wymagających charakterystyk w korkociągu, które wymagały od pilotów respektu i precyzji, „Puchacz” stał się absolutnym hitem eksportowym i standardowym szybowcem szkolnym w aeroklubach na całym świecie, ugruntowując dominację rynkową SZD.39

Część IV: Transformacja, Upadek i Odrodzenie (lata 90. – Współczesność)

Kres Imperium: Transformacja i Upadek

Koniec lat 80. i początek 90. przyniosły zmiany ustrojowe i gospodarcze, które okazały się dla bielskich zakładów zabójcze. Potężne, państwowe przedsiębiorstwo, będące monopolistą w starym systemie, okazało się niezdolne do szybkiej adaptacji w nowej, rynkowej rzeczywistości.6 Produkcja załamała się, a firma straciła tradycyjne rynki zbytu. Mimo światowej klasy produktów, Przedsiębiorstwo Doświadczalno-Produkcyjne Szybownictwa PZL-Bielsko zostało zmuszone do ogłoszenia upadłości w latach 1998-1999.35 Spowodowało to odpływ wielu wybitnych inżynierów, którzy, nie znajdując zatrudnienia, założyli własne, mniejsze firmy lotnicze, rozpraszając bezcenną wiedzę.9

Strażnicy Dziedzictwa: Nowe Firmy, Stara Pasja

Upadek giganta nie oznaczał jednak końca bielskich tradycji. Z jego popiołów powstał nowy, bardziej zdecentralizowany i odporny ekosystem. Wiedza i pasja przetrwały upadek instytucji.

  • Allstar PZL Glider: Firma założona w 2000 roku stała się głównym spadkobiercą nowoczesnego, kompozytowego dziedzictwa SZD. Przejęła świadectwa typu dla kluczowych konstrukcji, takich jak „Puchacz”, „Junior”, „Acro”, „Nexus” (SZD-55) oraz „Perkoz”, kontynuując ich produkcję w Bielsku-Białej.4
  • Zakład Szybowcowy „JEŻÓW” Henryk Młynarski: Ta firma, z zakładem w Jeżowie Sudeckim i oddziałem pod historycznym adresem przy ul. Cieszyńskiej 321 w Bielsku-Białej, przejęła opiekę nad spuścizną starszych, drewnianych konstrukcji. Świadczy kluczowe usługi remontowe i konserwatorskie, dzięki którym klasyczna flota polskich szybowców wciąż może wzbijać się w powietrze.17

Studium Przypadku: SZD-54 Perkoz – Ewolucja Idei

SZD-54 „Perkoz” jest doskonałym przykładem ewolucji myśli projektowej. Zaprojektowany również pod kierownictwem Adama Meusa jako następca „Puchacza”, stanowi odpowiedź na dekady doświadczeń i opinii użytkowników.37 Analiza porównawcza obu konstrukcji, oparta na eksperckiej opinii wielokrotnego mistrza świata Sebastiana Kawy, ukazuje ogromny postęp.46

„Perkoz” jest szybowcem znacznie bardziej wszechstronnym. W wersji z 17,5-metrowymi skrzydłami jest w pełni akrobacyjny, z dopuszczalnymi przeciążeniami +7/−5g, czego „Puchacz” nigdy nie oferował.45 W konfiguracji 20-metrowej staje się wyczynową maszyną przelotową o doskonałości sięgającej 42, co jest wynikiem porównywalnym z szybowcami klasy standard, podczas gdy doskonałość „Puchacza” wynosiła 30.40

Projektanci „Perkoza” systematycznie eliminowali wady poprzednika. Kabina jest przestronniejsza, a widoczność z tylnego fotela, kluczowa w szkoleniu, została radykalnie poprawiona dzięki zmianie układu na średniopłat.37 Właściwości lotne również uległy zmianie. „Perkoz” jest znacznie zwrotniejszy i bardziej stateczny w krążeniu, choć jego charakterystyka przeciągnięcia jest ostrzejsza – ma tendencję do „przepadania na skrzydło”, w przeciwieństwie do łagodniejszego zachowania „Puchacza”.46 To pokazuje ewolucję od konstrukcji wybaczającej błędy do maszyny o wyższych osiągach, wymagającej większej precyzji.

Cecha SZD-50 Puchacz SZD-54 Perkoz (20m)
Główny Projektant Zespół pod kier. Adama Meusa Zespół pod kier. Adama Meusa
Materiał Laminat szklano-epoksydowy Laminat szklano-epoksydowy
Doskonałość 30 przy 96 km/h 42 przy 102 km/h
Prędkość Min. Opadania 0,7 m/s przy 78 km/h 0,68 m/s przy 88 km/h
Dopuszczalne Przeciążenia +5,3/−2,65g +5,3/−2,65g (wersja 20m) / +7/−5g (wersja 17,5m)
Charakterystyka Przeciągnięcia Łagodna, tendencja do samoczynnego pochylania nosa Ostra, tendencja do przepadania na skrzydło
Ergonomia Kabiny Ograniczona widoczność z tyłu, ciasna Poprawiona widoczność, obszerna
Rola/Wszechstronność Szkolenie podstawowe, podstawowa akrobacja Szkolenie, wyczyn, pełna akrobacja (17,5m)

Źródło: Opracowanie na podstawie danych z.37

Zakończenie: Projektowanie jako Dziedzictwo – Od SZD do BB__Design Lab

Historia „Bielskiej Szkoły Projektowania Szybowców” to epicka opowieść o ewolucji: od rzemieślniczego mistrzostwa w obróbce drewna, ucieleśnionego w „Foce”, przez rewolucję technologiczną i przemysłową dominację ery kompozytów, której symbolem jest „Jantar”, aż po nowoczesną, skoncentrowaną na użytkowniku ewolucję w postaci „Perkoza”.

To dziedzictwo jest wciąż żywe. Bielskie szybowce nadal latają, wygrywają mistrzostwa i biją rekordy, a wiedza i pasja są kultywowane w firmach takich jak Allstar PZL Glider i Zakład Szybowcowy „Jeżów”.48 Ta spuścizna jest nie tylko źródłem lokalnej dumy, ale stanowi kluczowy element tożsamości kulturowej miasta.2

Co najważniejsze, ten unikalny dorobek staje się fundamentem dla przyszłości. Misja Fundacji Ludzie-Innowacje-Design (FLID), której statutowe cele to m.in. „promocja wzornictwa przemysłowego” i „popularyzowanie działań innowacyjnych”, znajduje w historii SZD swoją najpełniejszą realizację.5 Prowadzony przez fundację portal projektarting.pl słusznie uznaje szybowce za kluczowy element tego dziedzictwa.49

Z kolei inicjatywa BB__Design Lab, będąca dziełem FLID, poprzez swój projekt „wzornictwo__dziedzictwo” dąży do „eksplorowania potencjału tradycyjnego rzemiosła i kultury w kontekście współczesnego wzornictwa”.3 Historia bielskich szybowców jest idealnym studium przypadku takiego podejścia – to opowieść o tym, jak techniczne dziedzictwo można twórczo reinterpretować i nadawać mu nowe znaczenie.

Ikoniczne konstrukcje SZD – „Bocian”, „Foka”, „Jantar” – nie są więc jedynie muzealnymi eksponatami. Są trwałymi symbolami światowej klasy kultury projektowej. Kultury, która zrodziła się w halach i biurach konstrukcyjnych Szybowcowego Zakładu Doświadczalnego i która dziś stanowi fundament, na którym Bielsko-Biała buduje swoją przyszłość jako miasto kreatywne. Niebo nad Bielskiem pozostaje świadectwem dziedzictwa designu, które nieustannie inspiruje.

Przypisy

  1. Szybowcowy Zakład Doświadczalny – Wikipedia, wolna encyklopedia, accessed June 18, 2025, https://pl.wikipedia.org/...
  2. Szybowce SZD - Projekt Arting, accessed June 18, 2025, https://projektarting.pl/...
  3. BB__Design Lab - Laboratorium projektowania w mieście Bielsko ..., accessed June 18, 2025, https://bbdl.pl/
  4. Promowanie wiedzy o historii Szybowcowego Zakładu ..., accessed June 18, 2025, https://flid.pl/...
  5. cele fundacji ludzie-innowacje-design, accessed June 18, 2025, https://flid.pl/cele-flid
  6. Niebo pełne szybowców - Beskidzka24.pl - Regionalny Portal, accessed June 18, 2025, https://beskidzka24.pl/...
  7. Historia | Szybowce.com, accessed June 18, 2025, https://www.szybowce.com/...
  8. Kilka słów o przedwojennym szybownictwie - Tramwaj Cieszyński, accessed June 18, 2025, https://tramwajcieszynski.pl/...
  9. Zakłady Szybowcowe w Bielsku Białej. 2021r. - Polot.net, accessed June 18, 2025, https://polot.net/...
  10. O polskim szybownictwie lat 30. XX w. na forum międzynarodowym, accessed June 18, 2025, https://dlapilota.pl/...
  11. Szybownictwo w II.RP - Forum Odkrywcy, accessed June 18, 2025, https://forum.odkrywca.pl/...
  12. SZYBOWCOWY ZAKŁAD DOŚWIADCZALNY (BIELSKO-BIAŁA) - BESKIDZKIE ABC, accessed June 18, 2025, https://abcbeskidzkie.ksiaznica.bielsko.pl/...
  13. Szybowcowy Zakład Doświadczalny (SZD) - samolotypolskie.pl, accessed June 18, 2025, http://www.samolotypolskie.pl/...
  14. Instytut szybownictwa hi-res stock photography and images - Alamy, accessed June 18, 2025, https://www.alamy.com/...
  15. Aspekty gospodarcze rozwoju lotnictwa oraz przemysłu lotniczego w Jeleniej Górze i subregionie - Biblioteka Nauki, accessed June 18, 2025, https://bibliotekanauki.pl/...
  16. Szybowcowy Zakład Doświadczalny - Wikipedia, accessed June 18, 2025, https://en.wikipedia.org/...
  17. Szybowiec Bocian – rewelacyjna konstrukcja z Bielska-Białej | Tramwaj Cieszyński, accessed June 18, 2025, https://tramwajcieszynski.pl/...
  18. SZD-24 Foka – Wikipedia, wolna encyklopedia, accessed June 18, 2025, https://pl.wikipedia.org/...
  19. SZD-24 Foka - Wikipedia, accessed June 18, 2025, https://en.wikipedia.org/...
  20. SZD Allstar PZL Glider: „Jesteśmy w stanie sprzedawać więcej niż potrafimy wyprodukować…” | dlapilota.pl, accessed June 18, 2025, https://dlapilota.pl/...
  21. Oto szybowce z Wrocławia. Na Gądowie produkowano je przez ponad 40 lat..., accessed June 18, 2025, https://www.wroclaw.pl/...
  22. samolotypolskie.pl - SZD-24 "Foka" - Samoloty w Lotnictwie Polskim, accessed June 18, 2025, http://www.samolotypolskie.pl/...
  23. SZD-19 Zefir – Wikipedia, wolna encyklopedia, accessed June 18, 2025, https://pl.wikipedia.org/...
  24. SZD-19-2 "Zefir 2" - samolotypolskie.pl, accessed June 18, 2025, http://www.samolotypolskie.pl/...
  25. SZD-19 Zefir - Wikipedia, accessed June 18, 2025, https://en.wikipedia.org/...
  26. SZD-31 Zefir 4 - PiotrP, accessed June 18, 2025, https://www.piotrp.de/...
  27. Szybowiec wyczynowy ZEFIR – autor Kazimierz W. Chudziński - Aeroklub Bydgoski, accessed June 18, 2025, http://aeroklubbydgoski.pl/...
  28. Edward Makula - Wikipedia, accessed June 18, 2025, https://en.wikipedia.org/...
  29. Edward Makula – Wikipedia, wolna encyklopedia, accessed June 18, 2025, https://pl.wikipedia.org/...
  30. samolotypolskie.pl - Szybowcowy Zakład Doświadczalny (SZD) - Samoloty w Lotnictwie Polskim, accessed June 18, 2025, http://www.samolotypolskie.pl/...
  31. Ludzie i ich historie - Szybowce - TVP rekonstrukcja - Telewizja Polska S.A., accessed June 18, 2025, https://cyfrowa.tvp.pl/...
  32. SZD-37x "Jantar" - samolotypolskie.pl, accessed June 18, 2025, http://www.samolotypolskie.pl/...
  33. SZD-37 Jantar – Wikipedia, wolna encyklopedia, accessed June 18, 2025, https://pl.wikipedia.org/...
  34. Fotograficzny Rejestr Szybowców. - Kodu > Polskie szybowce > SZD-41 Jantar Standard, accessed June 18, 2025, http://szybowce.fotoedytor.com/...
  35. Bielska fabryka szybowców. Statki powietrzne na specjalne zamówienie, accessed June 18, 2025, https://bielsko.biala.pl/...
  36. SZD-50 Puchacz model do sklejania Ardpol 48-018 - Moje Hobby, accessed June 18, 2025, https://www.mojehobby.pl/...
  37. SZD-54 Perkoz - PiotrP, accessed June 18, 2025, https://www.piotrp.de/...
  38. SZD-50 Puchacz – Wikipedia, wolna encyklopedia, accessed June 18, 2025, https://pl.wikipedia.org/...
  39. Znów Puchacz - ciekawy artykuł - Forum - Szybowce.com, accessed June 18, 2025, https://forum.szybowce.com/...
  40. samolotypolskie.pl - SZD-50 "Puchacz" - Samoloty w Lotnictwie Polskim, accessed June 18, 2025, http://www.samolotypolskie.pl/...
  41. Przemysł lotniczy w Polsce - Fundacja im. Kazimierza Pułaskiego, accessed June 18, 2025, https://pulaski.pl/...
  42. Kultowe Bielsko: SZD Allstar Glider. Historia zakładów szybowcowych, accessed June 18, 2025, https://www.bielsko.info/...
  43. Allstar PZL Glider (SZD) - samolotypolskie.pl, accessed June 18, 2025, http://www.samolotypolskie.pl/...
  44. SZD JEŻÓW, accessed June 18, 2025, http://www.szdjezow.com.pl/
  45. Allstar SZD-54 Perkoz - Wikipedia, accessed June 18, 2025, https://en.wikipedia.org/...
  46. Sebastian Kawa » Trochę o Perkozie, accessed June 18, 2025, https://www.sebastiankawa.pl/...
  47. SZD-54-2 Perkoz - PiotrP, accessed June 18, 2025, https://www.piotrp.de/...
  48. Cztery medale Polaków na 22. Szybowcowych Mistrzostwach Europy! - Aeroklub Polski, accessed June 18, 2025, https://www.aeroklub-polski.pl/...
  49. Szybowce SZD – modele na których bito światowe rekordy lotnicze, accessed June 18, 2025, https://flid.pl/...